Ông Scalia được coi là lãnh tụ về tư tưởng pháp lý của phe bảo thủ -latimes.com

Ông Scalia được coi là lãnh tụ về tư tưởng pháp lý của phe bảo thủ -latimes.com

Hôm 13-2-2016, Antonin Scalia, thẩm phán bảo thủ nổi tiếng nhất của Tòa án tối cao Mỹ (TATC), qua đời tại một khu nghỉ dưỡng ở Texas, thọ 79 tuổi. Cái chết bất ngờ của thẩm phán có thời gian phục vụ lâu nhất (30 năm) TATC hiện tại chấm dứt một thời gian dài TATC thuộc quyền kiểm soát của phe Cộng hòa.

Trong một phần tư thế kỷ, chín thẩm phán TATC chia thành hai nhóm tư tưởng đối lập: năm bảo thủ, bốn tự do. Lần đầu tiên trong mấy chục năm, cán cân tư tưởng của tòa án cao nhất nước Mỹ có cơ hội được thay đổi.

Lãnh tụ trí tuệ của phe bảo thủ

Cái chết đột ngột của ông Scalia gây ra hệ lụy vô cùng lớn ở hai khía cạnh. Thứ nhất, Scalia nằm trong số những thẩm phán có ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử Mỹ.

Ted Cruz, thượng nghị sĩ thuộc Đảng Cộng hòa đại diện bang Texas và ứng cử viên tổng thống, nói ông Scalia sẽ lưu danh sử sách là một trong số ít thẩm phán đơn thương độc mã thay đổi tiến trình lịch sử pháp lý.

Thứ hai, ông là trụ cột của phe bảo thủ đa số ở TATC. Richard Posner, chánh án Tòa thượng thẩm liên bang khu vực 7 và là nhà luật học nổi tiếng, viết trên tạp chí The New Republic năm 2012 rằng Scalia là một trong những thẩm phán TATC có quan điểm chính trị bảo thủ nhất thời hiện đại và là lãnh tụ trí tuệ của phe bảo thủ  tại TATC.

Khi Scalia gia nhập TATC năm 1986, trường phái hàng đầu về diễn dịch hiến pháp ở Mỹ là “Hiến pháp sống”, tức là ý nghĩa của hiến pháp thay đổi khi xã hội tiến hóa. Khinh bỉ quan niệm này, Scalia theo “thuyết nguyên thủy”, diễn giải hiến pháp đúng như cách hiểu ban đầu khi các nhà lập quốc soạn thảo trong thế kỷ 18.

Năm 2012, ông phát biểu: “Hiến pháp không phải là một sinh vật. Đó là một văn bản pháp lý. Ý nghĩa của nó ngày nay cũng hệt như ý nghĩa khi nó được đưa ra”.

Theo ông, cách hiểu nguyên thủy về các quyền, công lý và bình đẳng là quá đủ rồi, một khi đã có vài tu chính án, dù cách hiểu đó ban đầu không ngăn cản nạn nô lệ và không hề đòi hỏi nhà nước phải cho phép người nghèo, phụ nữ hay người da màu được quyền bỏ phiếu, hay thậm chí là quyền công dân cơ bản.

Ông dường như cũng chẳng quan tâm là hiến pháp, văn bản định hình đời sống luật pháp và văn hóa Mỹ, được soạn thảo bởi một nhóm người toàn da trắng cẩn thận chăm chút cho các quyền của chính họ.

Mục tiêu của thuyết nguyên thủy là loại bỏ chính trị ra khỏi phán xét tư pháp khi TATC có các thẩm phán khác nhau.

Nhưng trên thực tế thuyết này dùng hiến pháp để cổ xúy các chính kiến bảo thủ: ủng hộ án tử hình, không hạn chế mức hiến tặng cho các đảng phái để đồng tiền có thể ảnh hưởng mạnh và công khai lên nền chính trị, không bảo vệ quyền phá thai, không công nhận quyền của người đồng tính, không chấp thuận chính sách chống kỳ thị hay luật có tính bảo vệ phụ nữ và các chủng tộc thiểu số.

Trong ba thập niên, Scalia thắng nhiều hơn thua, và thuyết nguyên thủy vẫn thịnh hành trong giới chính trị bảo thủ.

Nổi tiếng là người sắc sảo, hay mỉa mai và không ngại đụng độ, thẩm phán Scalia gây chia rẽ không chỉ ở TATC mà trên cả nước Mỹ. Trong phán quyết có lẽ là quan trọng nhất của ông đại diện cho phe đa số năm 2008, Scalia biến đổi cách hiểu tu chính án thứ hai.

Đảo ngược cách diễn giải cả trăm năm qua về quyền sở hữu vũ khí, ông tuyên bố người dân có quyền hiến định sở hữu súng ngắn để bảo vệ cá nhân. Phán quyết này ảnh hưởng lớn tới mức cả Tổng thống Obama, vốn có chính kiến rất khác biệt với ông Scalia, đã chấp nhận quan điểm tu chính án thứ hai cho người dân quyền hiến định sở hữu vũ khí.

Năm 1992, khi TATC khẳng định quyền hiến định được phá thai, Scalia (bỏ phiếu chống ở nhóm thiểu số) phê phán nhóm đa số bỏ phiếu dựa trên ý chí cá nhân, và bình luận rằng phán quyết này “không thể được nhìn nhận một cách nghiêm túc”. Ông còn từng muốn bãi bỏ quy định buộc cảnh sát khi bắt người phải đọc cho nghi can nghe về quyền im lặng.

Ông gọi một quyết định năm 2015 hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính trên toàn quốc là “mối nguy cho nền dân chủ Mỹ”. Scalia cho rằng hiến pháp không cần bảo vệ điều gì, hoặc bất cứ ai, mà hiến pháp đã không bảo vệ vào lúc văn bản này hoặc các tu chính án chính thức được phê chuẩn.

Trong ý kiến bất đồng được công bố sau phán quyết về hôn nhân đồng tính, Scalia viết: “Khi tu chính án thứ mười bốn được phê chuẩn vào năm 1868, mỗi bang chỉ chấp nhận hôn nhân giữa một người đàn ông và một người đàn bà, và chẳng ai nghi ngờ về tính hợp hiến của việc này”.

Ông xem những vận động bảo vệ quyền của các cử tri thiểu số và quyền cho giới LGBT (đồng tính, lưỡng tính và chuyển giới) là nỗ lực tạo đặc quyền trong hệ thống pháp luật. Cũng năm 2015, khi TATC chấp thuận với tỉ lệ 6-3 các khoản trợ cấp thuế trên toàn quốc của đạo luật y tế Obamacare, Scalia chỉ trích nhóm đa số coi thường ngôn ngữ rõ ràng của hiến pháp, gọi cách lý giải của họ là trò nhảm nhí và trò lừa gạt diễn giải luật.

Xuất thân từ gia đình có mẹ là người Mỹ gốc Ý và cha là di dân từ Ý, Scalia là thẩm phán gốc Ý đầu tiên của TATC. Song ông lại nổi lên như một nhân vật bảo thủ lừng lẫy khinh thị bất cứ chính sách hay hành động nào cân nhắc ưu tiên sắc tộc, chủng tộc hoặc giới tính.

Theo ông, những chính sách trao thầu của chính quyền các cấp và các chương trình tuyển sinh đại học theo kiểu ưu tiên sắc tộc, chủng tộc và giới tính dễ tổn thương đều sai lầm.

Năm 2015, ông gây xôn xao dư luận khi trong một vụ xử về chính sách tuyển sinh bảo đảm tính đa dạng chủng tộc ở trường đại học, ông cho rằng sinh viên da đen có học lực yếu có thể chẳng lợi lộc gì khi vào học ở một trường danh tiếng và không đạt kết quả tốt như khi họ học ở trường kém hơn.

Năm 2013, bình luận về một quy định của đạo luật quyền bỏ phiếu trao cho chính phủ liên bang các công cụ và quyền hạn phê chuẩn gần như tất cả mọi thay đổi về cách thức, địa điểm, các yêu cầu hay thủ tục bỏ phiếu ở các bang có lịch sử áp bức cử tri, Scalia gọi đó là sự trao đặc quyền mang tính chủng tộc. Theo ông, đạo luật quyền bỏ phiếu là cái tên gây hiểu lầm cho luật đó ở chỗ nó thật ra tạo nên và bảo vệ một số quyền cho các cử tri thiểu số.

Ông Scalia được coi là lãnh tụ về tư tưởng pháp lý của phe bảo thủ -Chip Somodevilla/Getty Images

Ông Scalia được coi là lãnh tụ về tư tưởng pháp lý của phe bảo thủ -Chip Somodevilla/Getty Images

Phân hóa chính trị sâu sắc

Ghế trống của ông Scalia có thể ảnh hưởng rất lớn tới những vụ đang hay chưa được xử. Lần đầu tiên trong nhiều thập niên, phe bảo thủ và phe tự do có số phiếu ngang bằng. Tỉ lệ 4-4 hiện giờ sẽ giữ nguyên các phán quyết của tòa cấp thấp hơn chứ không tạo nên các án lệ cấp quốc gia giúp định hình tương lai.

Bốn thẩm phán do các tổng thống Cộng hòa đề cử ở TATC hiện giờ là John Roberts (chánh án), Anthony Kennedy, Clarence Thomas và Samuel Alito. Còn bên Dân chủ là Ruth Bader Ginsburg, Stephen Breyer, Sonia Sotomayor và Elena Kagan.

Mới đây, chánh án Roberts ta thán rằng TATC bị hiểu lầm, rằng các thẩm phán không hoạt động như người của Cộng hòa hay Dân chủ, không hề bày tỏ quan điểm chính sách. Song, trong gần như mọi vụ xử lớn nhất, cả chín thẩm phán bỏ phiếu nhất quán với đường lối của đảng có tổng thống đã đề cử họ, điều sẽ khiến cuộc chiến vì chiếc ghế trống của Scalia càng trở nên khốc liệt.

Thật vậy, chỉ vài giờ sau khi có tin Scalia chết, Đảng Cộng hòa và Đảng Dân chủ bắt đầu cự cãi về việc bổ nhiệm thẩm phán mới. Mitch McConnell, lãnh đạo đảng đa số tại Thượng viện, ủng hộ yêu cầu của nhiều chính khách Cộng hòa, trong đó có một số ứng cử viên tổng thống, đòi phải đợi tới sau khi tổng thống mới được bầu vào tháng 11 năm nay.

McConnell hứa sẽ bác bỏ bất cứ ai do Tổng thống Obama đề cử. Ted Cruz thì dọa sẽ cản trở việc phê chuẩn người được ông Obama đề cử bằng cách dùng chiêu filibuster (phát biểu lê thê câu giờ trong một buổi tranh luận tại quốc hội để trì hoãn hoặc cản trở việc bỏ phiếu).

Lý do của phe Cộng hòa là trong lịch sử chưa có thẩm phán nào được bổ nhiệm trong năm bầu cử tổng thống, và ông Obama chỉ còn tại vị trong chưa đầy một năm, trong khi nền dân chủ Mỹ đòi hỏi người dân phải có tiếng nói về việc chọn lựa một người đại diện chính quyền có thời gian phục vụ dài hơn nhiệm kỳ của bất kỳ tổng thống nào. (Sau khi được bổ nhiệm, thẩm phán TATC sẽ làm cho tới khi qua đời, trừ phi từ chức, được đề cử thành chánh án hoặc bị luận tội và bãi nhiệm).

Phe Dân chủ lập tức phản đòn bằng chính lý do bảo vệ dân chủ. Harry Reid, lãnh đạo đảng thiểu số tại Thượng viện, kêu gọi McConnell tổ chức điều trần để phê chuẩn bổ nhiệm. Thượng nghị sĩ Dân chủ Elizabeth Warren, trả lời phỏng vấn Đài ABC, phản bác bằng chính lập luận “tiếng nói của người dân”:

“Người dân quả thật đã có tiếng nói, khi Tổng thống Obama thắng cử năm 2012 với mức chênh lệch 5 triệu phiếu. Điều II phần 2 của hiến pháp quy định rằng tổng thống Hoa Kỳ đề cử thẩm phán TATC, với sự tư vấn và chấp thuận của thượng viện. Tôi không tìm thấy điều khoản nào quy định “...trừ phi còn một năm trong nhiệm kỳ của một tổng thống Dân chủ””.

Thượng viện hiện nghiêng về Đảng Cộng hòa với tỉ lệ 54-46.

Cho tới thập niên 1980, các đề cử ở TATC thường được phê chuẩn dễ dàng. Khi được tổng thống Reagan đề cử năm 1986, ông Scalia, bất chấp quan điểm cực đoan về các quyền phá thai và chính sách chống kỳ thị, vẫn được thông qua chỉ sau vài tuần với tỉ lệ 98-0 ở thượng viện.

Nhưng gần đây việc phê chuẩn thẩm phán ngày càng nặng tính đảng phái. Ba thẩm phán TATC được bổ nhiệm gần đây nhất - Samuel Alito (George Bush đề cử), Sonia Sotomayor và Elena Kagan (Obama đề cử) - đều bị hơn 30 phiếu chống.

Nếu thượng viện không phê chuẩn người do ông Obama đề cử, kỳ bầu cử tổng thống 2016 sẽ là một canh bạc có phần được thua lớn hơn rất nhiều. Tổng thống mới không chỉ cầm quyền trong bốn năm mà còn có cơ hội định hình lại TATC và luật pháp Mỹ cho cả một thế hệ.

Nếu Đảng Dân chủ thắng cử, họ có thể thay thế không chỉ Scalia mà có thể cả các thẩm phán tự do Breyer (77 tuổi) và Ginsburg (82 tuổi), nếu hai vị này từ chức để tạo cơ hội cho phe tự do chiếm đa số tại TATC cho tới tận những năm 2030. Nếu Nhà Trắng có chủ mới siêu bảo thủ như Ted Cruz, phe Cộng hòa có cơ may củng cố tỉ lệ đa số trong thời gian dài, vì ngoài Scalia, Kennedy (79 tuổi), có thể nhường chỗ cho một người bảo thủ hơn.■

Kết quả thăm dò dư luận hồi tháng 9-2015 cho thấy tỉ lệ dân chúng Mỹ không ủng hộ TATC đã đạt kỷ lục mới 50%. Năm 1986, khi Scalia ngồi vào ghế TATC, chỉ 10% dân chúng trả lời cuộc khảo sát của Gallup là họ “rất ít tin tưởng” thiết chế này, nay con số này là 23% và hẳn sẽ còn tăng khi cuộc chiến bổ nhiệm thẩm phán mới hứa hẹn máu lửa.