Tên chim thì phải là chim

Chiến dịch "Đặt tên chim cho chim" đã thành công. Trước mắt hàng chục loài chim ở Bắc Mỹ sẽ mang tên gọi mới, bắt đầu từ năm sau.

Đối với nhà điểu học kiêm nhà thơ J. Drew Lanham ở Đại học Clemson (Mỹ), những con chim nhỏ màu nâu thường được gọi là "chim sẻ Bachman" vẫn luôn luôn là loài sẻ của rừng thông. Anh mong rằng một ngày nào đó, một cái tên nói lên nhiều căn tính hơn, ví dụ như "chim sẻ rừng thông" sẽ trở thành tên gọi chính thức, thay cho Bachman - vốn là tên họ của một chủ nô thời xa xưa. Một cái tên mới mẻ để tôn vinh chính đời sống của loài Peucaea aestivalis và nơi chúng reo ca - những khu rừng thông đang biến mất ở đông nam Hoa Kỳ.

"Tôi là một người yêu chim sẻ. Tôi là người yêu mến những con chim nhỏ màu nâu vẫn thường bị phớt lờ và gộp chung với nhau. Là một người da đen, điều đó quan trọng với tôi" - Lanham nói với tạp chí Scientific American. 

Cái ngày mà Lanham mong chờ chẳng còn bao xa, nhờ một sáng kiến của Hội Điểu học Hoa Kỳ (AOS), cơ quan giám sát tên gọi chính thức bằng tiếng Anh của các loài chim ở châu Mỹ. Hôm 1-11, AOS thông báo họ sẽ dần loại bỏ những cái tên tôn vinh những người cụ thể, bao gồm chủ nô, thực dân, những kẻ phân biệt chủng tộc và những tên trộm mộ.

Điểm "sáng" ở đây là, thay vì xem xét từng tên gọi - tương ứng từng nhân vật lịch sử, tổ chức này quyết định thay đổi tất tần tật những tên của người đã được dùng để đặt cho chim. Cách làm này không những đơn giản hơn, mà còn công bằng hơn, bởi vì nó giúp tránh được những tranh luận dai dẳng. 

Làm thế nào để đánh giá một nhà thám hiểm hay nhà điểu học năm xưa là có vấn đề? Ai có quyền định nghĩa "vấn đề"? Và chắc gì thế hệ sau cũng nghĩ như vậy? Thay vào đó, tên gọi mới của các loài chim chỉ cần phản ánh diện mạo hoặc môi trường sống trong thực tế của chúng.

Colleen Handel, chủ tịch AOS, cho biết trong một tuyên bố: "Tên gọi chứa đựng quyền lực. Tên tiếng Anh của một số loài chim đang có mối liên hệ với một quá khứ còn phân biệt và độc hại cho đến ngày nay. Chúng ta cần một quy trình khoa học mang tính toàn diện và hấp dẫn hơn nhiều để tập trung sự chú ý vào những đặc điểm độc đáo và vẻ đẹp của các loài chim".

Việc đổi tên chim còn được xem là nhằm giúp hoạt động xem chim và bảo tồn chim trở nên "mở" hơn với mọi người thuộc mọi thành phần. Quá trình lựa chọn tên mới sẽ bắt đầu vào năm tới, với 70 - 80 loài chim ở Mỹ và Canada. 

AOS có kế hoạch thành lập một ủy ban để giám sát việc thay đổi tên và thu hút công chúng tham gia quá trình ra quyết định. Tên khoa học của các loài chim được giữ nguyên (mặc dù một số tên Latin cũng bắt nguồn từ tên con người). 

Ngoài sẻ Bachman được thay tên, còn có giẻ Steller màu xanh lam, chim ruồi Anna màu xanh lá - xám và một trong những thợ săn điệu nghệ nhất nhà chim: diều hâu Cooper.

Ở Bắc Mỹ, các bộ lạc bản địa đã chạm mặt và đặt tên cho các loài chim hoang dã cách đây hàng thế kỷ, trước khi người châu Âu cập bến. Nhưng người da trắng được ghi nhận công lao vì đã khám phá ra các loài chim - chính họ đặt tên và duy trì những cái tên này. 

"[Những cái tên đặt theo con người nói chung] ngụ ý việc sở hữu một loài vật… Chúng, theo một cách áp đảo, thuộc về một thời đại và kết cấu xã hội cụ thể, hầu hết là tên của đàn ông da trắng, rất ít phụ nữ và hầu hết phụ nữ đều dùng tên riêng" - tờ Washington Post dẫn lời Erica Nol, đồng chủ trì ủy ban đổi tên của AOS.

Âm ỉ kéo dài, phong trào đổi tên này bắt đầu sôi sục vào năm 2020, sau khi một sĩ quan cảnh sát sát hại George Floyd và làm dấy lên các cuộc biểu tình đòi công lý khắp nước Mỹ. Cùng ngày Floyd bị giết ở Minneapolis, một phụ nữ da trắng đã vu cáo Christian Cooper, một người da đen đang đi ngắm chim (bird-watch), đe dọa tính mạng của cô này giữa công viên Trung tâm ở New York.

Trước khi bước chân vào thế giới của loài chim, người da màu phải đối diện trước hết với những giả định độc đáo: "Đừng mặc áo hoodie [áo có mũ trùm đầu] khi ngắm chim. Không bao giờ" - trích từ bài luận "9 quy tắc dành cho người da đen khi ngắm chim" của J. Drew Lanham vào năm 2013. Sau sự vụ ở công viên Trung tâm, nhóm "Tên chim cho chim" (Bird Names for Birds) ra đời, thúc đẩy AOS hành động.

Theo một nghiên cứu trên tạp chí Science, kể từ năm 1970, Bắc Mỹ đã mất hơn 2,9 tỉ con chim. Chim chóc tất nhiên sẽ chẳng quan tâm người ta gọi chúng là gì, nhưng tên gọi vốn luôn quan trọng với loài người. 

Lanham hy vọng bằng cách giải phóng các loài chim khỏi "gánh nặng" của con người, các nhà khoa học cũng như những người yêu chim sẽ tập trung vào việc bảo tồn. "Điều quan trọng là chúng ta không chỉ gọi các loài chim, mà chúng ta bắt đầu hiểu các loài chim" - ông nói.