Tìm "chỗ ở" cho nước mưa

Hạ tầng thoát nước thiếu kết nối

Hai trận ngập vào cuối tháng 9, đầu tháng 10 là nghiêm trọng nhất tại Hà Nội kể từ sau trận ngập lịch sử xảy ra vào tháng 10-2008. Có thể thấy độ sâu ngập và thời gian ngập của trận này không nghiêm trọng như năm 2008, cho thấy hạ tầng thoát nước Hà Nội phần nào đã có sự cải thiện. Tuy nhiên, tốc độ phát triển hạ tầng thoát nước vẫn thụt lùi rất xa so với tốc độ đô thị hóa (tại Hà Nội) và tác động của biến đổi khí hậu lên sự hình thành các hình thái khí hậu cực đoan.

Điều này có thể thấy rõ qua những diễn biến hằng năm. Cụ thể là diện tích ao, hồ, nông nghiệp có thể trữ ngập ngày càng nhường chỗ cho mặt phủ bê tông đô thị. Nước mưa không có nơi để "ở" trước khi được thoát đi đã tràn lên mặt đường làm ngập đường và nhà dân. Hệ thống thoát nước nội đô lạc hậu và ngày càng xuống cấp trong khi cường độ mưa ngày càng gia tăng do tác động của biến đổi khí hậu khiến không thể thoát nước kịp thời.

Sự thiếu thống nhất và kết nối giữa các cấp quản lý là một vấn đề nghiêm trọng khác. Ở Việt Nam, hạ tầng tiêu thoát chính như kênh, sông và trạm bơm do ngành thủy lợi quản lý, hệ thống thoát nước đô thị như như hố ga, cống và cửa xả lại do đơn vị cấp thoát nước đô thị phụ trách. 

Hiện trạng này dẫn tới thiếu thống nhất về đầu tư và xây dựng đồng bộ. Vậy nên, mặc dù cống đô thị mới xây dựng nhưng thoát nước vẫn rất chậm do thiếu kết nối với hệ thống tiêu thoát chính hay hệ thống thoát nước chính chưa được đầu tư xây dựng, cải tạo. Điều này dẫn đến ngập úng lâu ngày như đang xảy ra tại khu đô thị mới Nam An Khánh hay đại lộ Thăng Long.

Chính quyền đầu tư hạ tầng thiếu đồng bộ cũng là vấn đề cấp bách của Hà Nội. Trạm bơm Yên Nghĩa và Liên Mạc có nhiệm vụ thoát nước cho lưu vực tả Nhuệ bao gồm quận Hà Đông, Nam Từ Liêm, Bắc Từ Liêm ra sông Nhuệ. 

Cho đến nay trạm bơm Liên Mạc chưa được đầu tư xây dựng trong khi trạm bơm Yên Nghĩa với tổng công suất 120m3/s đã hoàn thành và đi vào vận hành. Mới chỉ có một trạm vận hành, hiệu quả thoát nước không cao nên mặc dù có trạm bơm rồi mà lưu vực này vẫn ngập. Trạm Yên Nghĩa vận hành rồi nhưng các công trình phụ trợ dẫn nước vào trạm bơm như kênh dẫn La Khê đang trong giai đoạn đầu tư nên trạm bơm chưa phát huy hiệu quả thoát nước.

Ngoài ra cũng cần phải kể đến ý thức của một bộ phận người dân chưa cao, vứt rác ra đường hoặc bịt nắp hố ga làm cản trở dòng chảy.

Hồ chứa nước và kênh mương hở

Những trận mưa lớn tạo ra do bão vừa qua có tần suất từ vài chục năm tới trăm năm một lần. Tuy bão là hiện tượng thiên tai cực đoan, nhưng tần suất này vẫn nằm trong yêu cầu thiết kế hệ thống thoát nước đô thị theo tiêu chuẩn chung của thế giới, thường là chuẩn bị cho thiên tai tần suất 100 năm.

Hiện tại năng lực hệ thống thoát nước của Hà Nội dừng ở mức 50 - 80mm/2 giờ, tùy từng khu vực, và nhìn chung là thấp hơn khá nhiều so với tiêu chuẩn thiết kế chung là cần tiêu thoát hiệu quả cho trận mưa có chu kỳ xuất hiện từ 5 - 10 năm nằm trong khoảng 90 - 110mm/2 giờ.

Chính vì vậy, khi xuất hiện các trận mưa có cường độ vượt mức 50mm, toàn Hà Nội sẽ xuất hiện nhiều điểm ngập úng cục bộ. Sau các trận mưa lớn hằng năm, có nhiều nơi thường xuyên úng ngập. Trận mưa ngày 30-9 ở Hà Nội có lượng mưa trung bình khoảng 200mm, những trận có lượng mưa lớn như vậy có chu kỳ xuất hiện khoảng 20 năm và vượt trên cả tiêu chuẩn thiết kế. Vì vậy, Hà Nội bị ngập diện rộng toàn thành phố là khó tránh khỏi.

Để giảm thiểu các trận ngập trong tương lai, Nhà nước phải thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết, quy hoạch bổ sung và đảm bảo diện tích hồ điều hòa, hồ trữ nước phục vụ chống ngập. Không đánh đổi quỹ đất để phục vụ phát triển nóng trước mắt nhưng thiếu tính bền vững. 

Xa hơn, quy hoạch cần ưu tiên bảo tồn và khôi phục những hệ thống kênh, mương làm trục tiêu thoát nước chính thay vì cống hóa toàn bộ như hiện nay. Kênh, mương hở có khả năng tải lượng nước lớn, dễ dàng cải tạo và bảo trì. Hiện nay các nước như Singapore hay Hàn Quốc đều sử dụng kênh mương làm trục tiêu chính. Hàn Quốc đã phải phá đường, khôi phục suối Cheonggyecheon tại thủ đô Seoul (bị lấp vào những năm 1960).

Quy hoạch và phát triển hạ tầng xanh phải trở thành tiêu chuẩn bắt buộc trong thiết kế đô thị để tăng cường khả năng chặn và trữ nước mưa tại nguồn, hỗ trợ hệ thống thoát nước thích ứng bền vững với biến đổi khí hậu. 

Thực nghiệm ở nhiều nơi cho thấy những hạng mục hạ tầng xanh như vườn mưa, kênh sinh thái, giếng thấm, bồn/bể tái sử dụng nước mưa hỗ trợ hiệu quả cho hạ tầng xám truyền thống trong việc giảm ngập, giảm hiệu ứng đảo nhiệt đô thị, cải tạo môi trường sống và kiến tạo cảnh quan. Từ Úc, Mỹ đến Indonesia, Philippines đều đã ban hành những quy định về quy hoạch và phát triển hạ tầng xanh đô thị.

Về mặt quản lý, Nhà nước cần tăng cường khả năng kết nối và phối hợp giữa các cơ quan chuyên trách để tạo ra sự đồng bộ và thống nhất trong việc đầu tư và phát triển hạ tầng. Ngoài ra, các dự án thoát nước cần được tính toán đầu tư đồng bộ từ công trình chính đến những hạng mục phụ trợ để hệ thống phát huy hiệu quả.

"Ba lớp" chống ngập

Để chống ngập toàn diện, không thể chỉ dựa vào tập trung cải thiện hạ tầng thoát nước mà còn cần chuẩn bị cho những sự kiện thiên tai vượt tần suất thiết kế, đặc biệt trong bối cảnh thời tiết ngày càng diễn biến cực đoan như hiện nay. Chính quyền trung ương và các địa phương nhất thiết xây dựng chiến lược quản lý nguy cơ ngập toàn diện ba lớp tương ứng với ba giai đoạn TRƯỚC, TRONG và SAU sự cố gây ngập.

Trong đó, lớp ngăn chặn sẽ là những giải pháp nhằm mục đích ngăn chặn sự hình thành hình thái gây ngập hay cách ly ngập khỏi nơi sinh sống của con người như hồ chứa thượng nguồn, đập, đê ngăn lũ hay hồ điều hòa.

Lớp ứng phó là tập hợp các giải pháp dự báo, cảnh báo và sơ tán trong sự kiện ngập, ví dụ hệ thống dự báo thời tiết, bản đồ vùng ngập và độ sâu ngập trực tuyến, hệ thống báo động qua loa, qua điện thoại, các kịch bản sơ tán bằng đường bộ, đường thủy hay đường hàng không.

Lớp phục hồi là các giải pháp hỗ trợ người dân và nền kinh tế phục hồi sau thiên tai ngập như xây nhà tạm, sửa nhà hư hỏng, phun khử khuẩn, chính sách miễn giảm thuế...

Dựa trên chiến lược này, ta có thể thấy các đề xuất nâng cao năng lực thoát nước ở trên thuộc lớp ngăn chặn. Xây dựng lực lượng cứu hộ chuyên nghiệp để giải cứu, giúp đỡ người dân thuộc lớp ứng phó.

Để chống ngập hiệu quả và bền vững, chính quyền Hà Nội cần xây dựng đồng bộ giải pháp cho cả 3 lớp. Tuy nhiên, khi nguồn lực còn hạn chế, thành phố cần ưu tiên lựa chọn những giải pháp giải quyết tình huống cấp bách trước như đầu tư xây dựng hệ thống dự báo và cảnh báo ngập thông qua hệ thống bản đồ cảnh báo ngập theo thời gian thực đồng thời với việc xây dựng lực lượng cứu hộ chuyên nghiệp. 

Hệ thống này giúp cơ quan quản lý, lực lượng cứu hộ và người dân chủ động trong việc theo dõi vùng nào, con đường nào bị ngập và độ sâu ngập là bao nhiêu, qua đó dễ dàng và nhanh chóng đưa ra những quyết định cảnh báo và sơ tán chỉ qua ứng dụng điện thoại. Ưu điểm của hệ thống còn bao gồm chi phí thấp và thời gian phát triển nhanh, ngắn (8 tháng đến 1,5 năm) và có thể nâng cấp, mở rộng quy mô dần theo thời gian.

Với sự tiến bộ của công nghệ, việc xây dựng và phát triển hệ thống nên được xem là giải pháp khả thi và chủ động trong công tác giảm thiểu thiệt hại do ngập. Hệ thống dự báo và cảnh báo ngập không chỉ khả thi và hiệu quả với Hà Nội mà có thể áp dụng nhanh chóng cho tất cả các đô thị và khu vực đô thị hóa cao khác ở Việt Nam như Bắc Ninh, Thái Nguyên, Lạng Sơn - những khu vực đang bị chịu thiệt hại nặng nề do thiên tai.

Một điểm quan trọng nữa cần cân nhắc khi phát triển các hạ tầng cốt lõi của đô thị là đảm bảo khả năng vận hành để duy trì các hoạt động cơ bản ngay cả khi thiên tai xảy ra. Tuyến đường sắt trên cao là một minh chứng rõ nét trong trận ngập vừa qua khi vẫn phục vụ chuyên chở hành khách bình thường trong khi hệ thống đường bộ đã tê liệt hoàn toàn.■