Trump công du châu Á: Định hình địa chính trị mới

Mỹ và Trung Quốc đã đạt được thỏa thuận thương mại sau cuộc gặp thượng đỉnh giữa ông Trump với ông Tập hôm 30-10 ở Hàn Quốc. Theo đó, Bắc Kinh sẽ mua đậu nành Mỹ và tạm hoãn áp dụng biện pháp kiểm soát đất hiếm mới, trong khi Washington tạm ngưng và gỡ bỏ một số biện pháp thuế quan.

Hiện vẫn chưa rõ các thỏa thuận nào khác sẽ được thống nhất giữa Tổng thống Trump với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Tuy nhiên, những biện pháp phía Mỹ đề cập dường như chủ yếu khôi phục quan hệ về trạng thái trước khi ông Trump bắt đầu thương chiến hồi đầu năm nay.

Nhận công cho cuộc khủng hoảng tự gây ra

Cả hai bên trước đó đã liên tiếp thể hiện thông điệp sẵn sàng leo thang thương chiến, nhưng rồi lại quyết định xuống thang để đạt được thỏa thuận. Dẫu vậy, mấy tháng qua cho thấy các thỏa thuận đạt được thường nhanh chóng đổ vỡ bởi các leo thang mới từ hai bên, nên thỏa thuận lần này cũng bị đặt dấu hỏi về tính bền vững.

Phát biểu với ABC News hôm 26-10, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent nói các nhà đàm phán hôm cuối tuần ở Malaysia đã "đạt được khung thỏa thuận quan trọng" để hai lãnh đạo thống nhất tại thượng đỉnh ở Hàn Quốc. 

Ông nói kế hoạch tăng gấp đôi thuế mà Mỹ áp với Trung Quốc lên 100% từ 1-11 đã được hủy, và Bắc Kinh đồng ý hoãn áp hệ thống cấp phép đất hiếm mới "trong một năm để cân nhắc lại". 

Trung Quốc cũng đồng ý giúp Mỹ chặn các nguyên liệu hóa học dùng để sản xuất fentanyl, và "mua lượng nông sản đáng kể của nông dân Mỹ".

Trên mạng xã hội, Bộ trưởng Nông nghiệp Brooke Rollins ca ngợi việc mua đậu nành là "tin vui". Bà Rollins nói: "Cam kết của Trung Quốc mua lượng lớn đậu nành Mỹ giúp thị trường CÂN BẰNG lại và đảm bảo thịnh vượng lâu dài cho nông dân Mỹ". 

Tuy nhiên, giới phân tích đánh giá chính quyền Trump đang tự nhận công giải quyết cuộc khủng hoảng chính họ gây ra. Trung Quốc ngừng mua đậu nành từ đầu năm nay để đáp trả việc Trump áp thuế nặng lên hàng hóa từ Trung Quốc hồi tháng 4.

Bắc Kinh đã phát triển hệ thống cấp phép đất hiếm từ lâu và bắt đầu áp dụng từ tháng 12 để đáp trả các hạn chế công nghệ của chính quyền Biden. 

Nhưng Bắc Kinh mở rộng đáng kể hệ thống này sau đợt thuế của ông Trump hồi đầu năm, và tiếp tục mở rộng các biện pháp này sau khi Mỹ siết thêm cấm công nghệ với hàng ngàn công ty đại lục.

Cách đàm phán của ông Trump vốn thường khó đoán, và cuộc gặp giữa ông với ông Tập có thể còn những thỏa thuận khác không được công khai. Trong phỏng vấn trên chương trình NBC Meet the Press, ông Bessent cũng nói hai bên còn thảo luận về "thương mại cân bằng", địa chính trị ở Trung Đông và châu Á, cũng như cuộc xung đột ở Ukraine, nhưng không cho biết chi tiết.

Chưa đụng vấn đề cốt lõi

Jonathan A. Czin, chuyên gia Viện Brookings ở Washington, nói ông Tập đến thượng đỉnh sau khi công bố kế hoạch 5 năm tiếp theo, tập trung hơn vào sản xuất và công nghệ - những lĩnh vực đối đầu lâu dài với Mỹ. 

Tuy nhiên, ông nói các chủ đề này lại không có trong chương trình nghị sự. "Rất ngạc nhiên khi họ gần như không bàn đến những vấn đề cốt lõi, mà chỉ đụng từng vấn đề nhỏ lẻ một - ông Czin nói - Họ chỉ bàn về TikTok hay đậu nành, những mảng nhỏ lẻ, thay vì bàn gốc rễ thực sự của cuộc đối đầu".

So với nhiệm kỳ một của ông Trump, cả Washington và Bắc Kinh đều sẵn sàng ăn miếng trả miếng quyết liệt hơn, gây tổn hại cho các doanh nghiệp gắn kết sâu vào thương mại song phương. Nhiệm kỳ trước, Trump chỉ đánh thuế tối đa 25% lên một phần hàng xuất khẩu của Trung Quốc.

Khác hầu hết các bên bị Mỹ áp thuế, Trung Quốc là nước hiếm hoi phản ứng quyết liệt. Bắc Kinh đáp trả bằng thuế nặng lên hàng Mỹ, điều tra các tập đoàn như Nvidia và Qualcomm, tiến hành "điều tra chống phân biệt đối xử" có thể dẫn đến biện pháp trừng phạt các tập đoàn Mỹ, ngoài siết xuất khẩu đất hiếm. 

Doanh nghiệp Mỹ bị kẹt ở giữa. Một số nhà máy chỉ còn vài tuần nữa sẽ phải dừng sản xuất nếu không có đất hiếm từ Trung Quốc. Nhiều công ty lo các luật và chỉ thị mâu thuẫn từ Washington và Bắc Kinh khiến họ không thể tuân thủ cả hai cùng lúc.

Evan Medeiros, giáo sư tại Đại học Georgetown và cố vấn cấp cao tại Asia Group, nói giới chức Bắc Kinh tin họ hiểu Trump rõ hơn trước và biết cách trả đũa có sức nặng hơn. Việc cả hai sẵn sàng đối đầu như vậy tạo ra tình thế "luôn bất ổn" có thể phá vỡ bất kỳ thỏa thuận hòa đàm nào. "Cả hai đều tự tin. Cả hai đều nghĩ bên kia cần mình hơn. 

Trên hết, cả hai đều tin mình nắm phần thắng - ông Medeiros nói - Đó là tình huống cực nguy hiểm".

Khi ông Trump khởi đầu thương chiến, tính toán ban đầu của ông là vì Mỹ mua nhiều từ Trung Quốc hơn là ngược lại, nên Washington sẽ có hết các lợi thế. Điều này có thể đúng, nếu Mỹ có thể thay thế toàn bộ hàng họ nhập từ Trung Quốc. Nhưng với một số hàng hóa nhất định, Trung Quốc hiện là nhà cung cấp chi phối hoàn toàn ở thị trường thế giới.

Đất hiếm hiện đang là vũ khí mạnh nhất của Trung Quốc. Nhưng Bắc Kinh hiện còn những vũ khí khác có thể triển khai nếu thương chiến leo thang. 

Một phân tích gần đây cho thấy Trung Quốc đang là nhà cung cấp duy nhất một số hóa chất quan trọng dùng trong sản xuất dược phẩm - bao gồm cả kháng sinh và thuốc chữa bệnh tim, ung thư và dị ứng. Báo cáo nói tổng cộng hiện 700 loại thuốc ở Mỹ dựa vào nguyên liệu chỉ có Trung Quốc sản xuất.

Bắc Kinh dù vậy cũng không phải đã hoàn toàn từ chối xuống thang. Ngoại giao đa kênh của họ gần đây đã huy động lão tướng Thôi Thiên Khải, nhà ngoại giao kỳ cựu từng là đại sứ ở Mỹ và nghỉ hưu năm 2021, quay trở lại để liên hệ với các đồng minh thân cận và gia đình ông Trump nhằm phục vụ đàm phán. 

Ông Thôi năm nay đã có ít nhất hai chuyến tới Washington để gặp gỡ các lãnh đạo doanh nghiệp, tổ chức nghiên cứu và giới chức chính quyền Mỹ.

Thế khó của Đông Nam Á

Trước đó, ông Trump đã công bố các thỏa thuận thương mại với Malaysia và Campuchia, cùng khung thỏa thuận với Thái Lan và Việt Nam - giúp ông đạt một số "thắng lợi rõ ràng", như gỡ bỏ nhiều hàng rào thuế và phi thuế với hàng hóa Mỹ.

Tuy nhiên, lợi ích của cả bốn nước Đông Nam Á lại chưa rõ ràng: họ không thương lượng được mức thuế thấp hơn, và các loại hàng hóa được miễn thuế thì rất hạn chế. 

Các hiệp định này bao gồm cam kết mua hàng và nguyên liệu của Mỹ, nhưng chi tiết và lợi ích thực tế với Đông Nam Á vẫn mù mờ, theo Bloomberg. Một số chuyên gia kinh tế nói đây là các thỏa thuận "một chiều", "với chi phí rõ ràng trong khi lợi ích mơ hồ" cho khu vực.

Các thỏa thuận sẽ giúp Mỹ gỡ bỏ hàng loạt rào cản thương mại, đồng thời các nước cam kết chi hàng tỉ USD mua hàng Mỹ. Tuy nhiên, họ không được giảm thuế so với mức 19-20% ông Trump áp trước đó, và chỉ một số hàng xuất khẩu của Campuchia, Malaysia được miễn thuế - với danh mục hạn chế.

Các phân tích đánh giá việc dỡ bỏ rào cản với hàng hóa Mỹ có thể đe dọa các ngành công nghiệp nội địa đang chịu nhiều áp lực. 

Barclays ước tính Malaysia được miễn thuế cho khoảng 12 tỉ USD hàng xuất sang Mỹ, tương đương 2,8% GDP, nhưng trong đó chỉ 1 tỉ USD thực sự được hưởng thuế suất 0%. "Danh sách hàng được miễn thuế nhìn có vẻ lớn, nhưng hiệu ứng tích cực thực tế rất nhỏ", nhóm kinh tế của Barclays dẫn đầu viết.

Ngoài thuế, các thỏa thuận còn cam kết mua gần 150 tỉ USD hàng hóa Mỹ trong lĩnh vực bán dẫn, trung tâm dữ liệu và hàng không vũ trụ. "Các đối tác phải thực hiện rất nhiều điều khó khăn - Deborah Elms, Giám đốc quỹ Hinrich ở Singapore, nhận xét - Và đổi lại được gì? Vẫn còn rất rối". 

Việt Nam hiện là nước chiếm tỉ trọng lớn nhất trong dòng hàng vào Mỹ ở Đông Nam Á, với 18 tỉ USD trong tổng 41 tỉ USD hàng hóa khu vực xuất sang Mỹ vào tháng 7 (tháng gần nhất có số liệu). 

"Chi tiết vẫn còn rất ít, nhưng tinh thần chung là Việt Nam đang tham gia sâu hơn vào dòng thương mại với Mỹ, dù căng thẳng Mỹ - Trung leo thang" - Trinh Nguyễn, chuyên gia kinh tế cao cấp của Natixis, nhận xét.

Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer nói việc miễn thuế cho một số mặt hàng như cà phê là "hợp lý" vì "Mỹ không sản xuất chúng". 

Câu hỏi lớn vẫn chưa có lời giải là cách Mỹ xác định "hàng trung chuyển", vốn sẽ bị đánh thuế đến 40%, và liệu mức thuế đó sẽ ra sao nếu như Mỹ - Trung đạt được thỏa thuận. Bộ trưởng Thương mại Malaysia Zafrul Aziz nói vấn đề này vẫn đang được thảo luận.

Bao trùm lên các thỏa thuận là bức tường thuế quan ông Trump dựng lên chống Trung Quốc. Theo thống kê chính thức, ASEAN, với GDP chỉ bằng 1/4 của Trung Quốc, hiện lại đang xuất khẩu hàng hóa vào Mỹ nhiều hơn Trung Quốc. 

ASEAN đồng thời cũng có quan hệ thương mại sâu rộng với Bắc Kinh. Hôm 28-10, các lãnh đạo khối đã ký bản nâng cấp hiệp định thương mại tự do với Trung Quốc tại hội nghị thượng đỉnh Kuala Lumpur.

Phó thủ tướng Campuchia Sun Chanthol nói nước ông "hài lòng" với thỏa thuận, nhưng vẫn hy vọng được miễn thuế với hàng may mặc và giày dép - chiếm khoảng 50% xuất khẩu của nước này. Bộ trưởng Thương mại Thái Lan Suphajee Suthumpun thì tuyên bố khung thỏa thuận hiện tại "chưa ràng buộc" và đàm phán chi tiết sẽ tiếp tục đến cuối năm.■