Trung Quốc: Khi doanh nhân đột nhiên biến mất

Ở các nơi khác, nếu đến cơ quan mà "hôm nay không thấy sếp đâu cả" thì có thể đồng nghĩa nhân viên được thoải mái "vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm". 

Nhưng tại Trung Quốc, nếu sếp đột nhiên vắng mặt, nhất là nếu vắng luôn mấy ngày liên tục, thì công ty và nhà đầu tư nhiều khả năng phải lo sốt vó.

Việc các lãnh đạo doanh nghiệp đột ngột "biến mất bí ẩn" gần đây trở thành nỗi lo ngày càng tăng ở nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Sở dĩ như vậy là nhiều vị giám đốc điều hành vừa qua đã bị đưa đi điều tra xét hỏi bởi cơ quan chống tham nhũng hàng đầu quốc gia. 

Ở Trung Quốc, hiện tượng này được gọi là "lưu trí", một hình thức giam giữ hành chính, cho phép cơ quan giám sát quốc gia giam giữ và thẩm vấn các cá nhân bị tình nghi tham nhũng, hối lộ hoặc vi phạm kỷ luật đảng trong một khoảng thời gian nhất định (thường lên đến 6 tháng).

Từ "song quy" đến "lưu trí"

"Lưu trí" không cần thông qua hệ thống tòa án hoặc cảnh sát (tức ngoài hệ thống tư pháp chính thức). Cơ quan hữu quan cũng được gia hạn thời gian tạm giữ nếu nghi ngờ có thêm tội danh mới. 

Nói một cách đơn giản, khi một người bị áp dụng biện pháp "lưu trí", nhiều khi họ đơn giản là "biến mất". Hồi tháng 10, báo Anh The Economist và đài Mỹ CNN đã có bài chi tiết về hiện tượng này sau sự kiện ông Úc Phát Tân, doanh nhân kiêm giáo sư tại Đại học Chiết Giang, bị cơ quan chống tham nhũng tạm giữ ngoại tụng.

Ông Úc, nhà khoa học hàng đầu Trung Quốc về phát triển chip cho hệ thống vũ khí, đã bị cơ quan chống tham nhũng bắt giữ, theo tờ South China Morning Post ngày 23-9. 

Thông tin này được dẫn lại theo thông báo của Công ty cổ phần Great Microwave Technology (GMT), nơi ông Úc làm việc. 

Trong thông báo được công bố trên Sàn Giao dịch chứng khoán Thượng Hải (SSE) hôm 22-9, GMT cho hay "ngày 21-9 đã nhận được thông tin từ gia đình của ông Úc Phát Tân, người kiểm soát và chủ tịch thực tế của công ty, rằng ông đã bị Ủy ban Giám sát thành phố Hoàng Thạch áp dụng các biện pháp bắt giữ" vì "nghi ngờ vi phạm pháp luật". Công ty cho biết chưa nhận được bất kỳ văn bản điều tra nào từ cơ quan chức năng, cũng như không nắm được tiến triển hay kết luận của cuộc điều tra.

Theo thông báo của GMT, ông Úc tạm thời không thể thực hiện các nghĩa vụ liên quan đến chức danh thành viên hội đồng quản trị và chủ tịch công ty. Trong thời gian ông vắng mặt, một thành viên hội đồng quản trị sẽ tạm thời thay thế, và cán bộ quản lý cấp cao khác vẫn tiếp tục công việc bình thường.

Tuy nhiên, trong phiên giao dịch ngày 22-9, giá cổ phiếu của công ty giảm sâu, và khối lượng giao dịch lớn cho thấy đã xảy ra tình trạng bán tháo vì hoảng loạn.

Theo hồ sơ công khai trên mạng, GMT được thành lập vào tháng 9-2015 và chính thức niêm yết trên Sàn Khoa học và công nghệ (STAR Market) của SSE vào ngày 27-1-2022. Công ty chuyên nghiên cứu, phát triển, sản xuất và kinh doanh chip mạch tích hợp và vi hệ thống, đồng thời cung cấp dịch vụ kỹ thuật liên quan đến các sản phẩm này. 

Sản phẩm chính của công ty bao gồm chip thu phát tần số vô tuyến, chip chuyển đổi tín hiệu tốc độ cao và độ chính xác cao ADC/DAC, chip quản lý nguồn, vi hệ thống và mô đun, nhằm cung cấp cho khách hàng các sản phẩm chip, vi hệ thống và giải pháp kỹ thuật từ ăng ten đến xử lý tín hiệu.

Trong năm nay, ông chủ của nhiều công ty niêm yết trên sàn chứng khoán ở Trung Quốc đã đột ngột biến mất với tốc độ đáng kinh ngạc. The Economist thống kê được 39 trường hợp như vậy tính đến cuối tháng 9, tương đương khoảng một vụ mỗi tuần, dựa trên hồ sơ công bố trên sàn giao dịch chứng khoán.

Con số này đã vượt qua kỷ lục được ghi nhận của năm ngoái và mới phản ánh một phần quy mô thực sự của "lưu trí". Bởi nhiều công ty cùng hoàn cảnh không niêm yết, họ không bắt buộc phải công bố thông tin khi lãnh đạo "biến mất" không lý do.

Một cuộc điều tra của CNN phát hiện Trung Quốc đã xây dựng hoặc mở rộng hơn 200 cơ sở giam giữ chuyên biệt trên toàn quốc để thẩm vấn các nghi phạm trong chiến dịch chống tham nhũng đang mở rộng phạm vi của Chủ tịch Tập Cận Bình.

Hãng tin này nhận định có dấu hiệu cho thấy Trung Quốc đang mở rộng chiến dịch chống tham nhũng ra ngoài phạm vi cán bộ công chức, và bắt đầu lan ra lĩnh vực tư.

Hệ thống "lưu trí" được thể chế hóa vào năm 2018 thông qua Luật Giám sát năm 2018, để thay thế hệ thống "song quy" cũ (tức điều tra song song, do cơ quan kỷ luật đảng tiến hành). 

Ban đầu, "lưu trí" chủ yếu áp dụng cho đảng viên và cán bộ nhà nước. Tuy nhiên, sau này nó được mở rộng để áp dụng cho cả người không phải đảng viên nhưng làm việc tại công ty quốc doanh, tổ chức công, và nay là cả chủ doanh nghiệp tư nhân - nếu họ có liên kết chặt chẽ với các quan chức chính phủ bị điều tra, hoặc hành vi của họ bị coi là liên quan đến tội phạm kinh tế hoặc chính trị.

Mở rộng cuộc chiến chống tham nhũng

Việc mở rộng "lưu trí" sang giới doanh nhân tư nhân cũng là dấu hiệu cho thấy chính quyền đang gia tăng sự kiểm soát đối với tầng lớp giàu có và có ảnh hưởng trong xã hội. Nó củng cố thông điệp rằng mọi hoạt động kinh doanh phải hoàn toàn phù hợp với các mục tiêu chính trị của nhà nước.

Việc áp dụng "lưu trí" với giới doanh nhân có những tác động sâu sắc với các công ty và môi trường kinh doanh tại Trung Quốc. Tính bất định cao, vì "lưu trí" là quá trình ngoài tư pháp, nó thiếu tính minh bạch và quy tắc tố tụng rõ ràng. 

Việc giam giữ thường không thông báo cho gia đình hoặc luật sư ngay lập tức. Điều này tạo ra môi trường kinh doanh đầy bất an cho giới tinh hoa, khiến họ lo sợ thành công kinh doanh có thể bị hiểu là tham nhũng, hay có liên kết với quan chức tham nhũng.

Các doanh nhân Trung Quốc vốn đã rất chật vật rồi. Đầu tiên là nền kinh tế đang có nhiều dấu hiệu trục trặc và chưa phục hồi hoàn toàn sau đại dịch. 

Tâm lý tiêu dùng trì trệ vẫn chưa được cải thiện nhiều; tình trạng dư thừa sản xuất và cạnh tranh khốc liệt đang lan rộng. Doanh số bán lẻ giảm mạnh. Thiệt hại trong các công ty công nghiệp do các đòn thuế quan và hạn chế xuất khẩu của Mỹ vẫn đang ở mức cao.

Hệ quả là nhiều doanh nhân Trung Quốc tìm cách chuyển tài sản ra nước ngoài, thậm chí di cư, gây ra chảy máu chất xám và tài chính. Nghiêm trọng hơn hết là điều này ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển của nền kinh tế. 

Trong khi đó, một số doanh nhân khác có thể chọn cách "nằm im". Áp lực chính trị quá lớn, kết hợp với các vấn đề kinh tế, có thể khiến doanh nhân lo sợ bị chú ý. Họ có thể chọn cách hạn chế mở rộng hoặc từ chối đầu tư mạo hiểm vào các lĩnh vực mới, dẫn đến suy giảm động lực đổi mới và tăng trưởng.

Tuy nhiên, bên cạnh tâm lý bi quan, thị trường cũng xuất hiện những ý kiến khác biệt. Một bộ phận nhà đầu tư và dòng vốn thị trường cho rằng sự hoảng loạn có thể là thái quá, và việc giá cổ phiếu giảm sâu có thể tạo ra cơ hội mua vào cho các nhà đầu tư.

Những người ủng hộ "lưu trí" cho rằng đây chỉ là một biện pháp điều tra, không đồng nghĩa với việc đã có kết luận cuối cùng. Nếu cuộc điều tra sau đó chứng minh sự việc chỉ liên quan đến cá nhân ông Úc và không gây ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của công ty niêm yết thì đợt giảm giá cổ phiếu lần này sẽ chỉ là tạm thời. 

Cuối cùng, giá cổ phiếu sẽ phục hồi. Họ cũng tin rằng một số "con sâu" cần phải được loại bỏ khỏi môi trường kinh doanh lành mạnh. Quả thật, ông Úc đã được trả tự do vào ngày 30-9, chỉ vài ngày sau khi bị tạm giữ, cho thấy chính quyền có thể đã hoàn tất cuộc điều tra ban đầu hoặc ông đã hợp tác để làm rõ các vấn đề liên quan.

Truyền thông nhà nước Trung Quốc cho rằng thẩm quyền mở rộng này của "lưu trí" lấp đầy những lỗ hổng kéo dài trong cuộc chiến chống tham nhũng của đảng và cho phép các cơ quan chống tham nhũng hoạt động hiệu quả hơn. 

Bằng cách xử lý cả các doanh nhân, bộ máy chống tham nhũng có thể mạnh mẽ hơn khi truy quét các hành vi lạm dụng quyền lực phổ biến trong khu vực công khổng lồ, từ hối lộ, lại quả đến biển thủ. Trong các vụ tham nhũng ở Trung Quốc hiện nay, việc doanh nghiệp tư nhân cấu kết với lãnh đạo trong các tổ chức nhà nước đã trở nên quen thuộc. ■