WTO đã lỗi thời?

Gần 30 năm qua, WTO đã góp phần nới lỏng nhiều rào cản thương mại, giúp lộ trình toàn cầu hóa và thương mại tự do thông thoáng hơn. Kể từ khi có WTO tới nay, tổng khối lượng thương mại toàn cầu đã tăng hơn gấp đôi, các loại thuế quan trung bình đã giảm khoảng 9%, hàng tỉ người thoát nghèo nhờ đó. 

Song các biến động lớn của thế giới thời gian qua, từ dịch bệnh cho tới chiến tranh và cạnh tranh nước lớn, đã khiến WTO trở nên ngày càng đơn độc và lạc lõng trong công cuộc bảo vệ tính mở của thương mại toàn cầu.

Hội nghị bộ trưởng lần thứ 12 (MC12) tại Geneva, Thụy Sĩ diễn ra trong các ngày từ 12 tới 15-6 được coi như bài kiểm tra quan trọng với WTO về những chính sách lớn liên quan tới tương lai của toàn cầu hóa. 

 

Câu hỏi trọng tâm là liệu WTO còn có thể duy trì và phát huy được khả năng huy động hợp tác quốc tế trong thương mại ở một giai đoạn quá nhiều khủng hoảng đang xảy ra cùng lúc và xung đột, cạnh tranh thương mại và mọi mặt khác giữa hai siêu cường Mỹ và Trung Quốc đang làm xáo trộn trật tự thế giới.

Xu thế phân mảnh trỗi dậy

Những cuộc khủng hoảng xảy ra đồng thời hoặc kế tiếp nhau như dịch COVID-19, cuộc chiến Ukraine, khủng hoảng lương thực, lạm phát và giá năng lượng tăng phi mã đều đang xới lên xu hướng “xét lại” toàn cầu hóa ở khắp nơi. 

Nhiều nước đang ngày càng “thu vào trong” về các mục tiêu kinh tế, chú trọng bảo vệ và thúc đẩy nông nghiệp và công nghiệp trong nước - những xu thế đi ngược lại mục tiêu kiến tạo hệ thống thương mại mở toàn cầu, cũng là lý do thuở ban đầu để WTO ra đời.

Xu hướng phân mảnh trong cấu trúc thương mại toàn cầu không mới, nhưng những biến cố vừa qua khiến chủ nghĩa đa phương đang dịch chuyển theo hướng hình thành các khối ảnh hưởng khu vực. 

Có thể kể ra một vài khối như nhóm 11 nước trong Hiệp định Đối tác và toàn diện tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CTTPP), nhóm 15 nước trong Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) hay 54 nước trong Hiệp định Thương mại tự do lục địa châu Phi (ACFTA).

Cùng với đó, Mỹ và một số nước khác đang theo đuổi chương trình nghị sự nhằm chuyển các chuỗi sản xuất và thương mại ra khỏi Trung Quốc hoặc Nga về nước hoặc sang các nước có quan điểm tương đồng và hữu hảo với họ về an ninh và kinh tế.

“Tôi nghĩ việc WTO được nhìn nhận là một phần của giải pháp cho những cuộc khủng hoảng cùng lúc mà chúng ta đang đối mặt hiện nay là rất quan trọng - bà Ngozi Okonjo-Iweala, tổng giám đốc WTO, nói trong cuộc trả lời phỏng vấn trang Politico trước thềm MC12 - Tất cả những cuộc khủng hoảng xảy ra đồng thời này là điều không quốc gia nào trên thế giới có thể tự giải quyết. Quý vị cần một cơ chế đa phương. Quý vị cần sự hợp tác quốc tế”.

Nhưng sự thật là kể từ sau Chiến tranh lạnh, thế giới có lẽ chưa bao giờ chia rẽ như lúc này. Vào giai đoạn đầu của đại dịch virus corona chẳng hạn, các nước giàu đã nhanh chóng sản xuất và thu gom vắc xin, trong khi nhiều nước nghèo và thu nhập thấp bị “bỏ rơi”. 

Rồi trong cuộc chiến Ukraine, trong khi các nước phương Tây quyết liệt áp lệnh trừng phạt Nga thì rất nhiều nước vẫn đang giữ một lập trường trung lập và vẫn làm ăn buôn bán bình thường với Matxcơva.

Cuộc so kè và cạnh tranh giữa hai nền kinh tế dẫn đầu thế giới Mỹ và Trung Quốc cho tới nay cũng đã dẫn đến những mô hình hợp tác thương mại phân mảng khác nhau. 

Thời gian qua, chính quyền của Tổng thống Mỹ Joe Biden đã nhiều lần nhấn mạnh quan điểm ủng hộ mô hình hợp tác kinh tế mới chỉ “làm ăn” với các nước “hữu hảo”, thay vì với tất cả các nước trong một hệ thống mở hoàn toàn như trước giờ.

Bà Okonjo-Iweala tuần qua cảnh báo việc phân chia các nền kinh tế trên thế giới và tách nhỏ chuỗi cung ứng thành các khối chính trị sẽ dẫn tới nhiều hậu quả tiêu cực. 

Bà dẫn một ước tính sơ bộ của các nhà kinh tế học tại WTO cho biết nếu viễn cảnh thế giới bị chia thành hai cực về kinh tế thành hiện thực, về lâu dài GDP thực tế trên toàn cầu sẽ giảm 5%.

“Đó thực sự là con số đáng sợ. Tôi muốn chúng ta hãy thận trọng. Hệ thống thương mại đa phương này đã được xây dựng trong 75 năm qua. Nó đã giúp hơn 1 tỉ người thoát nghèo. Nó đã mang lại hòa bình - một trong sứ mệnh của nó, thông qua sự phụ thuộc lẫn nhau”, bà Okonjo-Iweala nói với Politico.

Những tia hy vọng

Sau nhiều đêm mất ngủ và rất nhiều tranh cãi, các thành viên của WTO đã đạt được một loạt thỏa thuận trong ngày 17-6. Đây cũng là những thỏa thuận đa phương ý nghĩa đầu tiên sau nhiều năm tranh cãi tưởng chừng bất tận của tổ chức này.

Trong bài phát biểu kết thúc hội nghị bộ trưởng đầu tiên của WTO trong bốn năm rưỡi, bà tổng giám đốc đã ca ngợi các thỏa thuận đạt được là “chưa từng có”. 

“Những thỏa thuận quý vị đạt được sẽ tạo nên khác biệt cho đời sống của người dân toàn cầu - bà Okonjo-Iweala nói - Các kết quả này cho thấy WTO trên thực tế có thể ứng phó với những tình huống khẩn cấp của thời đại chúng ta”.

Giới quan sát kỳ vọng những thỏa thuận đạt được có thể giúp mở ra một kỷ nguyên mới cho tổ chức thương mại đa phương sau 27 năm tồn tại giữa rất nhiều chỉ trích về tính không hiệu quả và sự cồng kềnh, họp nhiều mà chẳng ra vấn đề.

Trong số các thành tựu chính đạt được tại MC12 có thỏa thuận cấm tài trợ của chính phủ cho hoạt động đánh bắt thủy sản trái phép hoặc đánh bắt ở những vùng biển bị khai thác quá mức trên thế giới. Cần phải nhấn mạnh đây là vấn đề đã được WTO bàn thảo suốt 20 năm qua. 

Mặc dù văn bản cuối cùng chưa đạt tới những tham vọng ban đầu, song vẫn là một trong những thỏa thuận quan trọng đầu tiên của WTO từ năm 2013. Euronews nhận định đây cũng là thỏa thuận vào loại “có tầm ảnh hưởng lớn nhất” mà WTO từng đạt được trong lịch sử tổ chức.

WTO cũng đã nhất trí được về kế hoạch miễn trừ bản quyền với các vắc xin Covid-19. 

Ngoài ra, các bộ trưởng tại MC12 đã thống nhất gỡ bỏ các rào cản thương mại đang ngăn cản Chương trình Lương thực thế giới (WFP) tiếp cận nông sản ở một số nước - động thái quan trọng hy vọng góp phần giải quyết cuộc khủng hoảng lương thực toàn cầu đang leo thang.

Thách thức cải tổ với WTO

Hẳn nhiên những tín hiệu tích cực này là đáng khích lệ, nhưng để vượt qua những thách thức lớn trước mắt, WTO sẽ phải tiến hành cải tổ lớn. Nội dung của cuộc cải tổ này cũng là vấn đề được tranh luận sôi nổi giữa các thành viên tại MC12.

Hầu hết các nước đều ủng hộ cải tổ WTO với 3 thành tố: trước hết là thừa nhận nhu cầu cải tổ lề lối làm việc của tổ chức; nhu cầu về sự minh bạch và dung nạp của quá trình cải tổ; và nhu cầu về việc WTO phải xét tới lợi ích của mọi thành viên. 

Tuy nhiên, Ấn Độ và một số thành viên khác muốn có một quá trình cải tổ đa phương nghiêm ngặt hơn.

Những bất đồng ngay cả từ câu chữ trong phương hướng cải tổ phần nào phản ánh sự phức tạp trong việc đạt được một đồng thuận cần thiết của tất cả 164 thành viên với bất cứ cam kết đa phương nào đó. 

“Đúng là rất khó để đồng thuận mọi thứ từ nhiều bên và điều này đã gây khó khăn cho WTO”, bà Okonjo-Iweala thừa nhận tại Diễn đàn Kinh tế thế giới năm nay ở Davos, Thụy Sĩ.

Đó cũng là lý do cho thấy vì sao thời gian qua Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) đang ngày càng quan tâm hơn tới các hiệp định thương mại nhiều bên (plurilateral pact) với các nhóm thành viên nhỏ nằm trong WTO, thường là theo phân bố địa lý, hơn là với toàn bộ tổ chức này, ở quy mô toàn cầu.

Có thể kết luận bằng bình luận của bà Kelly Ann Shaw - cựu quan chức thương mại thời tổng thống Mỹ Donald Trump, hiện làm việc tại Hãng luật Hogan Lovells - khi cho rằng nếu chỉ với câu chữ nói về sự cải tổ của WTO mà các thành viên còn tranh cãi như vậy thì “thật khó tưởng tượng họ sẽ thực sự làm được gì để cải tổ nó”. ■