AI, nghệ sĩ và quyền sở hữu trí tuệ: "Thả cửa" hay thu phí khai thác?

Các ngành công nghiệp dựa trên bản quyền - xuất bản, âm nhạc, điện ảnh, nhiếp ảnh, thiết kế, truyền hình, phần mềm, trò chơi điện tử - đang đứng trước nguy cơ bị xóa sổ khi các nền tảng AI tạo sinh thu thập, sao chép và phân tích một khối lượng khổng lồ các nội dung được bảo vệ bản quyền. 

Dữ liệu khai thác "không phép, không phí" lại được dùng để AI tạo ra các sản phẩm đe dọa sinh kế của chính các tác giả gốc. Tuy nhiên, một bộ phận trong ngành công nghệ lại cho rằng chính luật bản quyền đang cản trở sự phát triển của các mô hình và sản phẩm AI.

Thách thức của nhà làm luật, vì thế, là làm sao đảm bảo được cả hai - nghệ sĩ sáng tạo được bảo vệ và chiến lược AI của quốc gia không tụt hậu.

Giải pháp Ấn Độ

Tại kỳ họp thứ 10 hôm 10-12, Quốc hội Việt Nam biểu quyết thông qua Luật Trí tuệ nhân tạo và Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi (trong đó có nội dung liên quan đến AI). 

Trước đó một ngày, Cục Xúc tiến công nghiệp và thương mại nội địa Ấn Độ đề xuất cho phép các công ty AI được tiếp cận toàn bộ các tác phẩm có bản quyền để phục vụ việc huấn luyện, đổi lại họ phải trả tiền bản quyền cho một cơ quan đại diện. Cơ quan đứng ra thu phí này sẽ được thành lập mới (thành viên tham gia sẽ bao gồm các tổ chức nắm giữ bản quyền), và các khoản thu từ công ty AI sẽ được phân bổ lại cho người sáng tạo nội dung. 

Đề xuất lập luận rằng "một giấy phép chung và có tính bắt buộc" sẽ giúp giảm chi phí tuân thủ cho các công ty AI, đồng thời đảm bảo rằng nhà văn, nhạc sĩ, nghệ sĩ và các chủ sở hữu trí tuệ khác được tiền bản quyền khi tác phẩm của họ bị thu thập để huấn luyện các mô hình thương mại.

Đề xuất của Ấn Độ được đưa ra trong bối cảnh ngày càng nhiều lo ngại về cách các công ty AI huấn luyện mô hình bằng tài liệu có bản quyền, một thực tế đã dẫn đến hàng loạt vụ kiện từ các nhà văn, nghệ sĩ, cơ quan báo chí… ở Mỹ và châu Âu. 

Mấu chốt chung vẫn là xác định liệu việc lấy dữ liệu huấn luyện AI có được xem là sử dụng hợp lý (fair use) hay không. Sự lúng túng này một mặt khiến các công ty AI phải hoạt động trong tình trạng pháp lý bấp bênh, mặt khác vẫn cho phép họ mở rộng kinh doanh nhanh chóng vì thiếu những quy định rõ ràng.

Đó là chuyện ở Âu - Mỹ. Tại Ấn Độ, một ủy ban gồm 8 thành viên do chính phủ thành lập hồi tháng 4 - tác giả của đề xuất trên - cho rằng "thả cửa" cho khai thác và thu tiền là cách làm vẹn cả đôi đường: tránh được bất ổn pháp lý cho các bên liên quan, trong khi nhà sáng tạo được trả thù lao ngay từ đầu. 

Tài liệu đề xuất cơ chế mới dài 125 trang, nhấn mạnh "đây là cách thức ít phiền hà nhất" để quản lý việc huấn luyện AI ở quy mô lớn, và cơ quan đứng ra thu tiền sẽ hoạt động theo cơ chế "một cửa" - thông qua cơ quan duy nhất, loại bỏ nhu cầu phải đàm phán riêng lẻ và cho phép dòng tiền bản quyền đến được cả các nhà sáng tạo đã đăng ký lẫn chưa đăng ký.

CEO Sam Altman từng cho rằng Ấn Độ là thị trường lớn thứ hai của OpenAI (sau Mỹ) và quốc gia tỉ dân "hoàn toàn có thể trở thành thị trường lớn nhất". Dẫn lại phát biểu này, ủy ban đề xuất nói đại ý: OpenAI dùng dữ liệu người Ấn để làm thành mô hình, rồi kiếm được doanh thu từ người Ấn, vì vậy phải chia sẻ lại một phần giá trị mới công bằng.

Tuy vậy, không phải ai cũng thấy thuyết phục. Nasscom, hiệp hội ngành đại diện cho nhiều công ty công nghệ trong đó có Google và Microsoft, đã nộp văn bản phản đối chính thức, lập luận rằng Ấn Độ nên áp dụng một ngoại lệ rộng cho việc khai thác văn bản và dữ liệu (text-and-data-mining, TDM), cho phép các nhà phát triển AI được huấn luyện trên nội dung có bản quyền miễn là nội dung đó được truy cập hợp pháp. 

Nasscom cảnh báo rằng một chế độ cấp phép bắt buộc có thể làm chậm đổi mới, đồng thời đề xuất nên để chủ sở hữu bản quyền được opt out (không đồng ý cho công ty AI dùng tác phẩm của mình), thay vì buộc các công ty phải trả tiền cho toàn bộ dữ liệu huấn luyện.

Liên minh Business Software Alliance - đại diện cho các công ty công nghệ toàn cầu như Adobe, Amazon Web Services và Microsoft - cũng đề xuất Chính phủ Ấn Độ nên áp dụng ngoại lệ TDM, một "cơ chế cân bằng tốt hơn giữa đổi mới và lợi ích của các chủ sở hữu trí tuệ" thay vì cấp phép khai thác dữ liệu huấn luyện AI. 

Liên minh này cho rằng cơ chế cấp phép "có thể không khả thi và không mang lại kết quả tối ưu", và việc giới hạn các mô hình AI chỉ trong phạm vi những bộ dữ liệu đã được cấp phép hoặc thuộc phạm vi công cộng có thể làm giảm chất lượng mô hình và tăng thiên kiến của dữ liệu đầu ra.

Theo TechCrunch, ủy ban đưa ra đề xuất đã phản hồi cả hai ý trên với quan điểm cứng rắn: sẽ không xem xét cả hai phương án (ngoại lệ TDM hay quyền opt-out), với lập luận các hệ thống này hoặc làm suy yếu bảo hộ bản quyền, hoặc gần như không thể thực thi. 

Chính phủ Ấn Độ đang lấy ý kiến công chúng về đề xuất này. Các công ty và các bên liên quan khác có 30 ngày để gửi ý kiến phản hồi. Sau khi xem xét các góp ý này, ủy ban sẽ hoàn thiện các khuyến nghị trước khi khuôn khổ được trình lên chính phủ xem xét.

Từ fair dealing đến TDM

Ngoại lệ TDM được Nasscom và Business Software Alliance viện dẫn là các điều khoản trong chỉ thị bản quyền và đạo luật AI của EU, về cơ bản cho phép các công ty AI khai thác dữ liệu có bản quyền, miễn là chủ sở hữu trí tuệ không thiết lập cơ chế opt-out. Các chuyên gia cho rằng ngoại lệ TDM của EU chưa bao quát hết được sự phức tạp của việc lấy dữ liệu nuôi AI.

Trong báo cáo sơ bộ Harnessing Data and Digital Technology hồi tháng 8, Ủy ban Năng suất Úc gợi ý bổ sung một ngoại lệ "fair dealing", liên quan đến TDM, vào luật bản quyền của Úc. 

Trên The Conversation, Graeme Austin, giáo sư luật Đại học Melbourne, giải thích: "fair dealing" là một cơ chế biện hộ chống lại cáo buộc vi phạm bản quyền, áp dụng cho những mục đích cụ thể, chẳng hạn như trích dẫn vì mục đích đưa tin, phê bình hoặc đánh giá. 

Nếu được đưa vào luật bản quyền, điều khoản fair dealing có thể cho phép các doanh nghiệp AI sử dụng nội dung được bảo vệ bản quyền mà không phải trả bất kỳ chi phí nào. Không ngạc nhiên khi giới sáng tạo tại Úc lập tức phản đối đề xuất này. Bộ trưởng Nghệ thuật Tony Burke cũng nhanh chóng khẳng định chính phủ không có kế hoạch "làm suy yếu luật bản quyền hiện hành".

Theo giáo sư Austin, một số ý kiến cho rằng việc cắt giảm quyền của các chủ sở hữu bản quyền là điều cần thiết để ngành công nghệ của mỗi quốc gia có thể cạnh tranh trong thế giới AI đang phát triển với tốc độ chóng mặt. Một vài quốc gia, bao gồm Nhật Bản và Singapore, đã điều chỉnh luật bản quyền của mình theo hướng "thân thiện với AI hơn", với kỳ vọng thu hút hoạt động kinh doanh AI mới.

Hồi tháng 9, Ý trở thành quốc gia thành viên EU đầu tiên thông qua một đạo luật AI ở cấp quốc gia. Đối với vấn đề gây nhiều tranh luận xung quanh TDM, luật của Ý quy định rằng "việc trích xuất hoặc sao chép văn bản từ các tác phẩm (…) trên Internet hoặc trong các cơ sở dữ liệu (…) nhằm mục đích trích xuất văn bản và dữ liệu thông qua các mô hình và hệ thống AI, bao gồm cả AI tạo sinh" sẽ được cho phép, với điều kiện phải tuân thủ các nguyên tắc của chỉ thị bản quyền của EU. 

"Điều này bao gồm việc tôn trọng các lựa chọn opt out của chủ sở hữu bản quyền và bảo đảm rằng các tác phẩm được truy cập một cách hợp pháp", một nhóm chuyên gia của hãng luật Lewis Silkin (Anh) giải thích. 

Đáng chú ý, luật AI của Ý xác định rằng các tác phẩm được tạo ra với "sự hỗ trợ của AI" vẫn đủ điều kiện được bảo hộ nếu chúng là kết quả của "nỗ lực trí tuệ thực sự của con người".

Giữa nhiều cách tiếp cận khác nhau, trong bài viết trên The Conversation, giáo sư Austin giới thiệu thêm cách làm của New Zealand, nơi chính phủ vẫn chưa có ý định thay đổi luật bản quyền theo hướng mở cửa cho AI như đề xuất ở Úc hoặc luật đã thông qua ở Ý.

Trong một báo cáo tháng 7, Bộ Doanh nghiệp, đổi mới và việc làm New Zealand nhấn mạnh: "Việc ghi nhận công bằng và đền bù cho những người sáng tạo và tác giả của các tác phẩm có bản quyền có thể hỗ trợ việc tiếp tục sáng tạo, chia sẻ và duy trì sẵn có các tác phẩm mới, và điều này sẽ giúp phục vụ việc huấn luyện và tinh chỉnh liên tục các mô hình và hệ thống AI". New Zealand đang theo đuổi mô hình thành lập thị trường cấp phép TDM, với kỳ vọng lợi ích kinh tế từ công nghệ AI có thể được phân chia công bằng hơn.

Theo Austin, nếu chọn phân xử theo fair use hay fair dealing, khi một tòa án kết luận việc sử dụng tài liệu được bảo hộ bản quyền mà không trả thù lao là "hợp lý" (fair), những chủ sở hữu bản quyền sẽ không thể phản đối hay đòi được tiền. Nếu ngoại lệ fair dealing được áp dụng cho các mô hình AI, các chủ sở hữu bản quyền về cơ bản sẽ trở thành những nhà "tài trợ miễn cưỡng" cho nguồn vốn ban đầu của các công ty AI.

Vì vậy, một cách tiếp cận mang tính đạo đức hơn như New Zealand sẽ có nhiều lợi thế, và cũng thân thiện với thị trường hơn vì vận hành thông qua các cơ chế cấp phép. 

"Tương tự như cách một cửa hàng hay quán bar phải trả phí để phát nhạc nền, các giấy phép dành cho AI sẽ giúp các chủ sở hữu bản quyền kiếm được thu nhập. Đổi lại, nguồn thu này sẽ tiếp tục nuôi dưỡng hoạt động sáng tạo" - tác giả viết.