Cần chia nhỏ EVN để cải tổ thị trường điện VN

Phóng to

Ông Trần Vinh Dự

Trao đổi với Tuổi Trẻ Cuối Tuần, TS Trần Vinh Dự (chuyên gia tư vấn của Tập đoàn tư vấn kinh tế ERSGroup - Hoa Kỳ) cho rằng việc cải tổ ngành điện sẽ còn đối diện với nhiều rủi ro khác, nếu không có hệ thống luật về chống độc quyền và bảo vệ cạnh tranh lành mạnh thật sự phát huy hiệu lực. Ông Trần Vinh Dự nói:

- Một nghiên cứu của hai giáo sư thuộc Đại học Tổng hợp California (Hoa Kỳ) thống kê lại các cuộc cải cách thị trường điện ở các nước ngoài khối OECD trong khoảng hai thập kỷ trở lại đây, đã chỉ ra rằng đa số các cuộc cải cách này bị thất bại hoặc chỉ làm nửa vời. Nói như vậy để chúng ta thấy tự do hóa một thị trường đặc biệt như thị trường điện không phải là một cuộc dạo chơi trong công viên.

* Đâu là những rủi ro mà Việt Nam có thể đối mặt trong lộ trình tái cơ cấu ngành điện?

- Thứ nhất là thiếu khả năng thu hút vốn đầu tư nước ngoài: Rõ ràng một trong những mục tiêu hàng đầu của Chính phủ khi thực hiện tự do hóa ngành điện là nhằm thu hút vốn nước ngoài để mở rộng năng lực sản xuất điện trong nước. Phong trào đầu tư vào ngành điện ở các nước đang phát triển đạt đỉnh điểm vào năm 1997 rồi từ đó giảm dần cho tới nay.

Một báo cáo của Ngân hàng Thế giới (WB) công bố rằng hơn một nửa các nhà đầu tư quốc tế được hỏi ý kiến đã trả lời họ “ít quan tâm hơn” đến đầu tư vào ngành điện ở các nước đang phát triển, trong khi chỉ có 6% nói rằng họ “quan tâm nhiều hơn”. Cũng theo báo cáo này, phần lớn các hãng nước ngoài cho biết họ không muốn quay lại đầu tư vào Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, Indonesia, Argentina, Colombia và Venezuela. Các lý do thường được chỉ ra là thuế khóa bất hợp lý, khó khăn khi thu tiền từ khách hàng, cơ sở pháp lý cho các hợp đồng yếu, và sự can thiệp của chính trị từ chính phủ các nước này.

Thứ hai là đánh mất sự ủng hộ của công chúng: nếu cho rằng tự do hóa thị trường điện sẽ ngay lập tức dẫn tới giảm giá thì đó là một ngộ nhận ngây thơ. Trên thực tế, kinh nghiệm của nhiều nước cho thấy các cải cách thường khiến giá điện tăng, thậm chí tăng rất nhiều trong ngắn hạn. Đi kèm với đó là việc thu tiền điện được thực hiện nghiêm ngặt hơn thông qua các công cụ như điện kế trả tiền trước hoặc đe dọa cắt điện. Sự phản ứng của công chúng trước các tác động này thường làm trật bánh lộ trình cải cách. Thực tế đã xảy ra đúng như vậy ở Đông Âu, Thái Lan, Đài Loan và Hàn Quốc.

Thứ ba là tính phức tạp và các khó khăn từ kinh nghiệm thực tế thường làm chùn bước các cuộc cải cách và biến chúng trở nên nửa vời. Các khó khăn trong việc quản lý vận hành thị trường điện sau cải cách cùng sự phẫn nộ của công chúng do giá điện tăng đã khiến ngay cả các nền kinh tế hiện đại phải xem xét lại kế hoạch cải tổ của mình. Một nghiên cứu về cải cách thị trường điện ở Malaysia đã viết: “Những sự kiện không mấy hay ho gần đây trong các nền kinh tế mới thực hiện cải cách thị trường điện đã khiến chính phủ (Malaysia) xếp kế hoạch cải tổ của mình lên gác”.

Tóm lại, thị trường điện sau cải cách có thể sẽ không thu hút được vốn đầu tư nước ngoài, bị các doanh nghiệp điện thao túng đẩy giá cả lên cao trong khi khan hiếm điện vẫn không giải quyết được. Đây là các rủi ro có thật và đã diễn ra khá nhiều, nếu không muốn nói là phổ biến, trên thế giới. Nói như vậy không có nghĩa là chúng ta không nên cải cách thị trường điện.

Trong một bài viết trước (đăng trên Tuổi Trẻ Cuối Tuần tháng 8-2008), tôi đã phân tích các lợi ích kinh tế của phi tập trung hóa thị trường này. Tôi cho rằng ý thức trước được các rủi ro cũng như tính phức tạp của cải cách là một trong những yếu tố then chốt để xây dựng và thực hiện thành công một lộ trình cải cách thị trường.

* Nhiều chuyên gia trong nước cho rằng điều kiện tiên quyết để tái cơ cấu ngành điện là chia nhỏ EVN. Ông nghĩ sao?

- Tôi đồng ý là để cải tổ thị trường điện chúng ta cần chia nhỏ EVN. Tuy nhiên, cần nói thêm rằng cả về mặt lý thuyết và thực tế, việc có thêm nhiều doanh nghiệp dẫn tới giảm giá là việc hoàn toàn không đương nhiên, như tôi đã đề cập ở trên.

Về việc chia nhỏ EVN như thế nào là một câu hỏi rất hay. Đơn giản nhất có lẽ là sắp xếp các nhà máy phát điện vào một số công ty phát điện (GENCOs) độc lập. Tuy nhiên, việc này cũng không dễ. Nếu nhóm các nhà máy có cùng tính chất vào trong một công ty thì các công ty thủy điện sẽ có chi phí biến đổi thấp hơn nhiều so với các công ty nhiệt điện. Vì vậy, công ty nhiệt điện sẽ thất bại trong cạnh tranh. Để việc cạnh tranh sau cải cách thị trường diễn ra bình đẳng và lành mạnh thì cấu trúc chi phí của các doanh nghiệp sản xuất điện phải tương đối giống nhau. Việc chia tách này hoàn toàn không đơn giản, nhưng lại hết sức quan trọng mà nếu làm không đúng sẽ khiến quá trình cạnh tranh sau cải cách trở nên què quặt.

Một việc khác cũng được nhiều người quan tâm khi chia nhỏ EVN là hệ thống tải điện sẽ hoạt động như thế nào. Thế giới cũng có nhiều mô hình cho việc định giá dịch vụ tải điện. Tuy nhiên, tựu trung lại là khu vực này cần phải được quản lý bởi nhà nước (regulated).

Riêng dịch vụ bán lẻ điện của EVN có lẽ cũng không cần phải tách ra làm nhiều công ty nhỏ. Trong giai đoạn này, Nhà nước chỉ cần cho tư nhân tham gia phân phối bán lẻ điện thì chắc chắn sẽ có các công ty bán lẻ mới hình thành. Chỉ cần quyền tiếp cận mạng tải điện được đảm bảo một cách công bằng giữa EVN và các công ty bán lẻ khác thì không có lý do gì phải lo ngại các công ty mới thành lập này lại không đọ sức được với EVN.

- Từ quan điểm riêng của tôi, trong giai đoạn đầu cho phép các công ty phát điện độc lập (IPPs) hoạt động, chúng ta tạm không bàn tới nữa. Giai đoạn thứ hai là để các IPPs này tự do cạnh tranh với nhau để cấp điện cho EVN - vẫn là người mua độc quyền. Các nhà đầu tư nước ngoài ít có khả năng sẽ bỏ tiền vào đầu tư ở VN vì EVN vẫn nắm vai trò độc quyền mua.

Trong khi đó, ngay cả khi sử dụng biện pháp chào giá theo chi phí (cost-based protocol) thì thực tế kinh nghiệm ở nhiều nơi đã cho thấy biện pháp chào giá này luôn tạo ra lãng phí vì các IPPs thường có động cơ để làm phình to chi phí sản xuất điện của họ lên. Tóm lại, tôi cho rằng giai đoạn này không có lợi ích gì và vì thế không nên kéo dài.

Giai đoạn tiếp theo mới là tự do hóa từng phần, tiến tới toàn bộ thị trường bán lẻ. Chỉ có ở giai đoạn này giá điện trên thị trường mới thật sự do cạnh tranh quyết định, và vì thế mới có hi vọng giới đầu tư nước ngoài sẽ tham gia đầu tư sản xuất điện ở VN. Tuy nhiên, đây cũng là giai đoạn nhiều rủi ro nhất và đòi hỏi hệ thống quản lý - giám sát thị trường điện ở VN phải hoạt động trơn tru.

Kèm theo đó là hệ thống luật về chống độc quyền và bảo vệ cạnh tranh lành mạnh phải thật sự phát huy hiệu lực. Tốc độ cải cách ở giai đoạn cuối này phụ thuộc khả năng vận hành một thị trường điện hiện đại của Nhà nước. Trong trường hợp năng lực này đã được xây dựng và thử thách, chúng ta có thể đẩy nhanh việc cải cách so với kế hoạch. Nếu năng lực giám sát và quản lý kém, đẩy nhanh cải cách sẽ đồng nghĩa với tự gây ra thêm một cuộc khủng hoảng điện mới.