Hiện tượng "sơn trại" ở Trung Quốc

Phóng to
iPhone hàng nhái	iPhone hàng thật

Theo trang Baidu, nghĩa đen của từ sơn trại trong tiếng phổ thông TQ là chỉ một bản làng nghèo khó, vùng sơn trang có công sự bảo vệ; còn sơn trại trong tiếng Quảng Đông (TQ) có nghĩa là cơ sở sản xuất hàng nhái, hàng không mua bản quyền, hàng copy. Nay theo định nghĩa của trang http://www.shanzhaiba.com/, sơn trại không hẳn hàng nhái hoàn toàn mà chỉ là copy 99% + 1% sáng tạo (!), có đặc điểm giá thành thấp, mang tính bình dân, phù hợp với đại đa số người dân lao động nghèo khó (!).

Từ “điện thoại thông minh” 100 USD

Hiện tượng sơn trại có thể được đánh dấu khởi đầu từ khi điện thoại di động sơn trại ra đời hàng loạt, được nhiều người ưa thích vào năm 2005. Đến nay hiện tượng sơn trại đã đến tuyệt kỹ!

Trên các tấm quảng cáo cho các loại iPhone hàng nhái, tên sản phẩm của chúng luôn được đặt đè lên trên màn hình một chiếc iPhone thứ thiệt, thậm chí chẳng thèm thay ký hiệu “AT&T 3G” trên góc trái màn hình. Những chiếc “điện thoại thông minh” loại này có giá chỉ 100 USD, trong khi phiên bản chính hãng có giá gấp 3-6 lần.

Chu Thụ Tuyền, một luật sư hàng đầu về quyền sở hữu trí tuệ đồng thời là cộng sự quản lý của công ty luật ở Bắc Kinh, cho rằng nhìn chung hàng sơn trại là một điều tốt cho người tiêu dùng. Song ông cũng thừa nhận một vài sự mô phỏng quá mức đã vượt quá giới hạn, trở thành hoàn toàn bất hợp pháp. Tuy nhiên, theo luật sư Tuyền, rất khó bắt được những người cung cấp loại hàng nhái này vì “họ có thể đổi chỗ hoặc biến mất trước khi bạn có thể tìm thấy họ”.

Cho dù được bán dưới nhãn mác nào thì những sản phẩm nhái đó cũng đều tích hợp nhiều tính năng được ưa chuộng: camera có độ phân giải cao, khe cắm sim đôi, máy chơi nhạc MP3, video MP4 và Bluetooth. Sở dĩ có thể tích hợp nhiều tính năng như vậy là bởi hầu như chúng đều có chung cấu trúc bên trong rẻ tiền: một bộ chip cơ bản của nhà sản xuất Đài Loan có tên Media Tek.

Quý 3-2008, Media Tek đạt doanh số bán tới 830 triệu USD, một con số kỷ lục của một công ty. Chủ tịch Media Tek, ông Thái Minh Khai, được báo Phương Nam Cuối Tuần của TQ mô tả như một “bố già” của hiện tượng điện thoại sơn trại và môt “con quỷ” trong mắt của các nhà sản xuất điện thoại nước ngoài.

Phóng to
Diệu Minh nhái - Ảnh: Mifeng	Diệu Minh thật

Đến “sơn trại hóa” mọi thứ

Sau điện thoại di động sơn trại, bắt đầu xuất hiện máy ảnh sơn trại, hàng hiệu sơn trại, thuốc sơn trại rồi lan sang lĩnh vực kiến trúc để có kiến trúc sơn trại, thậm chí có cả lễ rước đuốc Olympic Bắc Kinh 2008 sơn trại, chương trình Bách gia luận đàm sơn trại, phim Hồng lâu mộng sơn trại, giải thưởng Nobel sơn trại, quảng cáo sơn trại, website sơn trại (có địa chỉ là baigoohoo.com). Người cũng có “hàng” sơn trại, như ca sĩ sơn trại, đại biểu quốc hội sơn trại, bản tin thời sự CCTV sơn trại và đỉnh điểm là chương trình liên hoan mừng xuân sơn trại vào cuối năm 2008!

Nhưng phải đến khi xuất hiện cái gọi là chương trình mừng xuân 2009 sơn trại do Thi Mạnh Kỳ đạo diễn thì văn hóa sơn trại mới gây chú ý. Lấy lý do là muốn đem lại một cái tết vui vẻ cho tầng lớp lao động nghèo, nhất là những người lao động không về quê ăn tết, vì chương trình mừng xuân của CCTV không thể đáp ứng hết nhu cầu của 1,3 tỉ dân, ông Kỳ tổ chức một chương trình mừng xuân sơn trại. Ông cũng tuyển chọn tiết mục, chọn địa điểm, tập luyện..., với tiêu chí không bán vé, không lấy tiền thù lao, không hát nhép, với hơn 100 diễn viên quần chúng.

Ông còn cho biết chương trình sơn trại này sẽ được truyền hình trực tiếp trên tivi, trên mạng song song với chương trình mừng xuân của CCTV, để “người dân có quyền lựa chọn chương trình mừng xuân vào đêm giao thừa”. Tuy nhiên, sau đó các đài truyền hình và các website đã rút lui, với lý do các cơ quan truyền thông không nên dính líu đến văn hóa sơn trại. Chỉ còn duy nhất đài truyền hình của Úc phát sóng trực tiếp.

Kết quả là chương trình cũng được phát sóng nhưng chất lượng kém, gây thất vọng. Còn ông Thi cho biết hiện ông đang kiếm tiền để trả nợ do tổ chức chương trình mừng xuân sơn trại. Mặc dù chương trình mừng xuân thất bại, nhưng hiện tượng sơn trại đã trở thành một hiện tượng văn hóa thách thức nền văn hóa chủ đạo, sản phẩm chủ đạo.

Phóng to
Lưu Đức Hoa nhái -Ảnh: JSBC	Lưu Đức Hoa thật - Ảnh: Baidu

Văn hóa sơn trại?

Theo định nghĩa của những người biện hộ cho văn hóa sơn trại, đây là nền “văn hóa phi chủ đạo, là sự mô phỏng với giá thành thấp. Mục đích của sự hình thành không đơn thuần chỉ là mô phỏng, mà qua đó nhắc nhở những thứ gọi là quyền lực chủ đạo, sự tồn tại, sự khác nhau của quần chúng”. Những người này dẫn lời Châu Kiệt Luân sơn trại biện hộ anh ta xuất hiện chỉ vì muốn truyền đạt thông điệp cho Châu Kiệt Luân thật rằng: “Tôi với anh khác nhau” (!?).

Văn hóa sơn trại không biết tự lúc nào đã đi vào cuộc sống của người dân TQ với nhiều ý kiến khác nhau, mới đây vấn đề sơn trại được đưa cả lên bàn thảo luận của Quốc hội TQ hồi tháng 3 vừa qua.

Đại biểu quốc hội Nghê Bình kiến nghị quốc hội nên có biện pháp hành chính để quản lý bảo vệ các nguyên tác, nếu không sẽ ảnh hưởng đến thanh thiếu niên, vì họ chưa biết phân biệt cái nào thật, cái nào giả. Không ngờ kiến nghị của bà gặp phải sự phản đối của một số người. Thậm chí các “văn nghệ sĩ sơn trại” còn kéo nhau đi biểu tình, cho rằng bà chưa hiểu đúng nghĩa của từ sơn trại, đó là đại diện của nền “văn hóa bình dân, họ có quyền bình đẳng như nền văn hóa chủ đạo” (!).

Bộ trưởng Văn hóa TQ Thái Vũ khi trả lời THX về vấn đề sơn trại đã cho rằng sơn trại cũng có tính hai mặt. Mặt tích cực là từ việc mô phỏng đến sáng tạo là con đường tất yếu của sáng tạo, nhưng mặt tiêu cực của nó là đã gây tác dụng xấu đến văn hóa chủ đạo, do đó nếu không hướng dẫn, quan niệm tiêu cực sẽ gây ra sự hỗn loạn về tính thẩm mỹ trong dư luận xã hội. Ông bày tỏ sự phản đối với hành động chơi khăm, ác ý, bên cạnh việc bảo vệ bản quyền, quyền lợi nguyên tác.

Mới đây, Trung tâm Thông tin tuyên truyền bảo vệ bản quyền TQ đã tổ chức một hội thảo nghiên cứu văn hóa giữa hiện tượng sơn trại và bản quyền. Các chuyên gia cho rằng sơn trại chưa có định nghĩa chính xác thống nhất, nên “vẫn còn nhiều người nhầm lẫn nó đồng nghĩa với sự mô phỏng kỹ thuật, hàng hiệu, ý tưởng, trò chơi khăm, hàng kém chất lượng...”. Hội thảo cũng cho rằng cần xử lý ngay những sản phẩm có dính líu đến bản quyền, còn hiện tượng mô phỏng hợp pháp, có sáng tạo cần phải được khuyến khích, tạo điều kiện phát triển.

Đạo diễn nổi tiếng Trương Nghệ Mưu (các phim của ông cũng bị đem ra nhái) tức tối nói rằng nếu văn hóa sơn trại không phạm pháp, cứ để nó... tự sinh tự diệt!