Kết thúc "học kỳ AI" đầu tiên: Máy thắng, người thua

Tác giả Ian Bogost của tờ The Atlantic đã trò chuyện với nhiều nhà giáo và sinh viên rồi đi đến kết luận: môi trường giáo dục đại học ở Mỹ đang đối diện vấn đề đạo văn bằng AI, nhưng làm sao biết được một cách chắc chắn sinh viên có dùng AI khi làm bài, dùng đến mức độ nào thì được xem là đạo văn thì chưa ai có thể nói chắc được.

Máy phát hiện gian lận "huề vốn"

Một trong những nơi ăn nên làm ra nhờ cơn sốt AI thế hệ mới là Turnitin, một dịch vụ cung cấp phần mềm phát hiện đạo văn nổi tiếng được 15.000 cơ sở giáo dục khắp thế giới sử dụng. 

Phần mềm của Turnitin sẽ quét bài làm của sinh viên, đối chiếu so sánh với một cơ sở dữ liệu khổng lồ các tài liệu có sẵn rồi cảnh báo bài làm nào họ cho là có sao chép từ các nguồn khác nhau.

Ăn theo trào lưu AI, nơi này vừa bổ sung chức năng phát hiện bài có do AI viết hay không, đánh trúng ngay nhu cầu của các giảng viên muốn biết sinh viên có lạm dụng các AI tạo sinh như ChatGPT bắt nó làm bài thay mình hay không. Tuy nhiên, theo Bogost, sự đời không đơn giản có Turnitin là phát hiện ngay sinh viên có nhờ ChatGPT không, nhờ như thế nào, nhờ đến bao nhiêu phần trăm.

Chức năng bổ sung của Turnitin xem ra có thể phát hiện mức độ làm giùm của AI rất cụ thể, nó có thể phán "Bài này có 18% AI", hay bài kia "100% AI". Thế nhưng đứng trước lời phán này, thầy giáo thì bó tay không biết nên ứng xử như thế nào. 

Sinh viên thì khi được hỏi vì sao bài của em "100% AI", theo tác giả, tất cả đều khẳng định họ bị oan, họ không dùng ChatGPT hay các dạng AI khác làm hết mọi khâu trong bài tập được giao về nhà.

Turnitin khẳng định "100% AI" có nghĩa 100% bài luận, hay mọi câu trong bài luận đều do máy tính sản sinh rồi còn đoan chắc kết luận này được đưa ra với mức độ chắc chắn đến 98%. Tuy nhiên một đại diện của Turnitin nói với tác giả đôi lúc văn bản do một công cụ có sử dụng thuật toán như phần mềm kiểm tra ngữ pháp, phần mềm dịch thuật tự động cũng có thể dẫn tới kết quả dương tính giả. 

Đặc biệt có một số bài viết do sinh viên viết cũng có thể có hơi hướm như do AI viết nên bị dán nhãn như thế. Nói thế xem như huề cả làng và không biết 98% chắc chắn nói trên được tính như thế nào.

Ngay chính phần giải trừ trách nhiệm, Turnitin cũng nói không nên kết luận có gian lận gì từ kết quả rà soát; tỉ lệ đưa ra chỉ là một con số giúp nhà giáo dục xác định xem có cần xem xét bổ sung hay hỏi thêm người sinh viên viết bài.

Ian Bogost kết luận nếu sinh viên trong chương trình ông đảm trách bị dán nhãn "100% AI", điều đó có nghĩa anh ta có thể đã sử dụng một ít AI, hay sử dụng AI làm toàn bộ bài tập hay một mức nào đó giữa hai thái cực này. 

Còn câu hỏi quan trọng hơn, anh ta sử dụng AI như thế nào, sử dụng như thế có sai hay không thì càng khó xét đoán hơn nữa. Cứ hình dung chỉ cần 1% hay 2% bị dán nhãn sai, tức sẽ có hàng trăm sinh viên bị kết tội oan mà không sao cãi lại được.

Mối đe dọa thật sự

Trên thực tế có sinh viên yêu cầu AI làm hết bài tập, họ chỉ việc sao chép rồi nộp cho thầy cô, nhưng cũng có sinh viên dùng AI để gợi ý, giúp họ thoát một chỗ bị bế tắc, giúp viết lại câu văn cho rõ nghĩa hơn hay đơn thuần là kiểm tra văn phạm.

Nhờ đến mức độ nào là gian lận trong học thuật thì chưa ai định nghĩa cho rõ. Có người nói dùng AI như một trợ giảng cần cù có lẽ ít xấu hổ hơn thuê dịch vụ hỗ trợ sinh viên làm đủ loại bài tập như Chegg làm bài hộ. 

Có trường hợp giảng viên một trường ở Texas đánh rớt hơn một nửa lớp khi ChatGPT báo sai bài viết của họ là do chính nó viết! Chỉ sau khi sinh viên khiếu nại, làm dữ, nhà trường mới giải quyết.

Cây bút của The Atlantic dẫn một trường hợp từng gặp để minh họa: một sinh viên học ngành chính trị học tại Đại học Pomona dùng AI để kiểm tra ý tưởng coi thử đã chín muồi chưa. Khi được giao bài tập tìm hiểu về chủ nghĩa thực dân ở Trung Đông, sinh viên này nghĩ ra một dàn ý luận đề rồi hỏi ý kiến của ChatGPT về dàn ý này, máy đáp chưa đạt.

Hai bên trao qua đổi lại, trong quá trình này ChatGPT đưa ra nhiều ý tưởng phản biện nghiêm túc, hay ho đến nỗi sinh viên này muốn sử dụng chúng trong bài viết. Cách anh ta sử dụng AI vừa thông minh vừa trung thực. 

Thế nhưng nếu anh ta vay mượn quá nhiều ngôn ngữ do máy tạo ra, phần mềm Turnitin có thể gán nhãn AI làm đến bao nhiêu phần trăm và thầy giáo chấm bài sẽ không biết được câu chuyện đằng sau, không biết sinh viên cố tình gian lận hay biết ứng dụng công nghệ vào học tập.

Tuy nhiên thực tế, theo lời kể của nhiều nhà giáo, đa phần sinh viên không đầu tư nhiều vào việc học, họ cũng không kỳ vọng AI sản sinh những tác phẩm xuất sắc, họ chỉ mong chúng giúp làm bài nhanh và chính xác. 

Đây chính là nỗi niềm thất vọng của các nhà giáo khi nhận ra AI là bộ máy sản sinh các bài làm tầm tầm, na ná nhau và tiêu diệt mất ý nghĩa của việc giao bài tập về nhà làm.

Đặc biệt khi sinh viên thấy máy móc đáp ứng tốt yêu cầu của chương trình học, họ thất vọng, nghĩ thế mình dày công phát triển các kỹ năng mà máy đã làm tốt để làm gì, liệu kỹ năng đó còn có chỗ để ứng dụng trong tương lai. 

Ở hướng ngược lại, nhiều thầy cô chán nản nghĩ mình dành nhiều thời gian chấm bài do máy biên soạn để làm gì. Sự vô nghĩa, sự phi lý của loại bài tập truyền thống đang là mối đe dọa lớn nhất của nền học thuật.

AI thế hệ mới, dạng đối đáp như ChatGPT đang thay đổi môi trường giáo dục. Nhiều giảng viên phải đổi cách dạy, tổ chức lại lớp học để nhấn mạnh đến thảo luận tại lớp, thực hiện các dự án do chính sinh viên đề ra hơn là chú trọng giao bài tập về nhà.

Dù sao AI sẽ giúp sinh viên nào đã giỏi sẵn có nhiều lợi thế hơn, còn sinh viên yếu sẽ càng thua thiệt vì sử dụng AI cũng cần kỹ năng và thông hiểu bài vở ở mức độ nào đó. Một yếu tố khác cũng đáng lưu ý: sinh viên nước ngoài không dùng tiếng Anh như ngôn ngữ thứ nhất sẽ dựa vào các phần mềm kiểm tra chính tả, ngữ pháp, sẽ dùng ChatGPT nhiều hơn để trau chuốt bài làm, ít ra là về mặt ngôn ngữ - và vì thế sẽ dễ bị phần mềm phán xét có sử dụng AI khi làm bài.

Ian Bogost tiên đoán cuộc đua dùng và phát hiện AI sẽ căng thẳng hơn, sinh viên sẽ tìm cách sử dụng AI một cách thông minh hơn, còn thầy giáo sẽ phải thỏa hiệp, chấp nhận bài làm có sự hỗ trợ một phần của AI rồi nghiêm cấm các hình thức khác như giao AI làm toàn bộ bài vở. Dù sao với các nhà giáo, cuộc chiến chống lại AI đã chứng kiến phần thua của con người, ít ra là ở hiệp một.

Phần mềm phát hiện tác phẩm do AI viết không chỉ có Turnitin. Thị trường này đang sôi động với nhiều nơi thi nhau ra đời, quảng bá cung cấp phần mềm phát hiện đạo văn chính xác như Fictitious.AI hay Originality.AI.

Chỉ mấy tháng sau khi ra đời, GPTZero cho biết đã có hơn 1 triệu lượt người sử dụng chương trình của họ để nhặt ra văn bản do máy sản sinh. Năm ngoái Copyleaks huy động được 7,75 triệu đô la để mở rộng dịch vụ phát hiện đạo văn bằng AI cho các trường.

Ngay cả OpenAI, cha đẻ của ChatGPT cũng biên soạn công cụ phát hiện văn bản do AI viết. Đầu năm nay OpenAI ra mắt công cụ miễn phí giúp người dùng phân biệt giữa văn bản do người viết và văn bản do ChatGPT viết.

Tuy nhiên chính OpenAI cũng thừa nhận công cụ này chưa đáng tin cậy hoàn toàn vì chỉ phát hiện đúng 26% trường hợp máy viết và dán nhãn sai 9% do người viết nhưng kết luận máy là tác giả.

Cuộc đua giữa AI ngày càng tinh khôn và phần mềm phát hiện đạo văn qua AI dường như không có hồi kết, phần thắng đang nghiêng về AI vì phần mềm phát hiện thường đi sau một bước, khi vừa nhận ra đặc điểm bài viết của máy thì máy đã tiến thêm một bước mới. Tình hình xem ra không khác cuộc đua giữa vi rút máy tính và phần mềm diệt vi rút là mấy.