Làm cây thông đứng giữa trời mà… lo

Để có một cây thông cao 2m, người trồng phải bỏ ra 8 - 12 năm chăm dưỡng. Vì vậy, chúng ta đang bàn về một ngành đầu tư rất dài hạn. Trong suốt thời gian đó, người ta phải tạo hình và cắt tỉa không ngừng - cây thông Noel không phải tự nhiên mà có hình dạng chóp nón hoàn hảo. Và tất nhiên, chúng cũng cần phân bón và thuốc trừ sâu bệnh.

Thế nhưng, những chiếc lá kim xanh mướt và thơm thoảng cần nhiều yếu tố hơn thế để có thể bền bỉ trụ lại trên cây đến hết mùa Giáng Sinh.

Trông trời, trông đất, trông mây

Trang trại của Diana Karabin nằm ngay giữa tiểu bang Connecticut của Hoa Kỳ, cung cấp cây thông tươi cho các thành phố Bristol, Waterbury, New Britain và mọi thị trấn lân cận, xuyên suốt bốn thập niên qua. Vì không ai đặt hết trứng vào rổ Giáng sinh, trang trại Karabin còn bán những quả táo mới hái trong vườn và chăn nuôi gia súc, gia cầm.

Trên thực tế, phần căng thẳng nhất của doanh nghiệp này xoay quanh chuyện trồng thông, Diana kể với cây bút Luke Winkie của trang Vox vào năm 2020. Mẹ thiên nhiên, đối với người nông dân bất luận chuyên môn và địa điểm, thường hay đổi tính đổi nết. Nhà Karabin không dựa vào việc tưới tiêu để nuôi sống cây trồng. Thay vào đó, họ chỉ mong trời mưa.

Tuy nhiên, như thông lệ, cái gì nhiều quá cũng không tốt. Năm ngoái thì khô hạn, năm nay lại ẩm ướt hơn. Connecticut vừa có một năm 2023 đảo điên với cái lạnh tràn từ Bắc cực, lũ lụt diện rộng và cả những cơn lốc xoáy.

Hơn 60 năm trong nghề, nhà Kogut ở vùng Meriden đã chứng kiến biến đổi khí hậu. Trả lời Đài NBC, Kogut nói: "Khí hậu đã thay đổi. Bạn có những ngày ấm áp, bạn có những ngày lạnh giá". 

Tính đến trung tuần tháng 11, cô ước tính mình đã mất 500 cây thông Fraser (Abies fraseri), loài thông được săn đón nhiều nhất, vì trời mưa. Nó sẽ ảnh hưởng đến chuyện kinh doanh, nhưng phải sau độ chục năm nữa. Họ đã trồng thêm cây non mong kịp lấp đầy khoảng trống.

Trong khi đó, đợt nắng nóng kỷ lục hồi tháng 6 ở vùng tây bắc Hoa Kỳ ven biển Thái Bình Dương đã giết chết vô số cây thông non và làm hỏng những cây già. Tại bang Oregon, trang trại Noble Mountain đã mất gần 60% số cây thông giống, Scientific American đưa tin.

Những cây thông non thường có hệ thống rễ nông, vốn không thể vươn ra khỏi lớp đất khô gần bề mặt để tìm nước. Những cây già dặn hơn có thể sống sót, nhưng chúng lại bị rụng lá hoặc lá kim chuyển sang màu nâu mỗi khi gặp nắng nóng và hạn hán khắc nghiệt. Và cây Noel nâu thì bán cho ai?

Mùa hè ngày càng dài hơn và nóng hơn còn có thể "phá đám" Giáng sinh một cách tinh vi. Để đi vào trạng thái ngủ đông khi nhiệt độ giảm vào mùa thu, cây lá kim phát triển một lớp phủ đặc biệt quanh những chiếc lá nhọn của mình, nhằm bảo vệ chúng nguyên vẹn và khỏi bị hư hại do sương giá. 

Nhưng vì mùa hè nay đã dài hơn, thông được thu hoạch giữa tiết trời tháng 11 còn ấm. Vì vậy, chúng không nhận được "tín hiệu lạnh" để phát triển lớp phủ, dẫn đến hiện tượng lá kim rụng lã chã dưới gốc cây sau khi gia chủ đã nhọc công trang trí.

Biến đổi khí hậu làm cây cối dễ mắc bệnh hơn. Cái nóng và cả sự ngập úng đều làm cho sâu bệnh hại lây lan. Và rồi con người lại phải dùng đến các chất hóa học gây ô nhiễm.

Trông cả chỉ trích

Morvan là vùng trồng cây thông Giáng sinh lâu đời nhất của Pháp, với khoảng 100 nông hộ bán ra 1 triệu cây mỗi năm. Biến đổi khí hậu đang đe dọa đời sống của cộng đồng này. Họ buộc phải trồng cây con vào mùa thu thay vì mùa xuân. Họ phải đợi đến gần cuối mùa mới chặt cây, với hy vọng thời tiết sẽ lạnh hơn.

Người trồng thông Noel là nạn nhân của biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, việc lạm dụng thuốc trừ sâu và thuốc diệt cỏ gây ô nhiễm nguồn nước, cũng như tình trạng độc canh gây hại cho đa dạng sinh học, lại tạo ra căng thẳng ở Morvan và nhiều nơi khác trên toàn thế giới. "Nạn nhân" trở thành "ác nhân".

Đối với những người tiêu dùng có trách nhiệm, dấu chân sinh thái của cây thông họ mang vào nhà rất quan trọng. Một số cơ quan truyền thông, từ CNN đến The Washington Post, đã phải gấp rút trả lời thắc mắc của độc giả về tác động môi trường của cây thông Noel. Nên chọn thông tươi hay thông giả (vốn được sản xuất ở bên kia đại dương) là câu hỏi dễ thấy trên mạng.

"Tại sao mọi người không tập trung vào cây trồng của ngành công nghiệp nước hoa? Còn ngành đồ chơi bằng nhựa thì sao? Còn lượng khí thải carbon khi đi du lịch trong kỳ nghỉ thì sao? Tại sao chúng tôi lại vào vai phản diện?" - Laurent Cottin, một nông dân trồng thông hữu cơ ở Morvan, nói với Mélissa Godin của tạp chí Atmos vào năm 2022.

Đến nay, những người nông dân như Cottin đã cố gắng thay đổi, theo hướng hữu cơ và đa canh. Họ sử dụng ít thuốc trừ sâu hơn hoặc không sử dụng gì cả, Atmos ghi nhận. Lũ cừu giúp họ làm cỏ. Cà chua và việt quất giúp đa dạng cây trồng. Một số thậm chí còn được chứng nhận hữu cơ.

Tìm cây thông "thích ứng"

Ngày ngày, tiến sĩ Gary Chastagner của Đại học bang Washington (Mỹ) đi kiểm tra những hàng thông được trồng sát chặt, tạo nên khu rừng Giáng sinh và cũng là phòng thí nghiệm của ông.

Cây bút Nathan Gilles của trang Columbia Insight mô tả khu rừng: nền đất tối và ẩm ướt được bao phủ bởi nấm Amanita muscaria màu đỏ tươi và lốm đốm trắng. Chúng bao quanh gốc thông như vô số món quà Giáng sinh rực rỡ sắc màu. 

Theo truyền thuyết, các pháp sư ở phương bắc đã từng ăn một loại nấm bí ẩn, thứ có chứa hợp chất tác động lên thần kinh được cho là đã giúp họ bay lên sao Bắc Đẩu - một câu chuyện rất có liên quan đến ông già Noel và lũ tuần lộc.

Vậy nên, giữa khu rừng này, dường như nghiên cứu của Chastagner được ban phước lành bởi lễ Giáng sinh và phép màu của tự nhiên. Là một nhà nghiên cứu bệnh trên thực vật, Chastagner, hay còn gọi là "bác sĩ cây thông Noel", đã dành hơn 40 năm đời mình để đồng hành với những người trồng thông ở Washington và Oregon, dùng khoa học để đối phó với Mẹ thiên nhiên khó đoán.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nghiên cứu của Chastagner tập trung vào vấn đề nhức nhối duy nhất: làm thế nào để cây thông Noel có khả năng chống chọi với biến đổi khí hậu?

Từ giữa những năm 1990, Chastagner đã thử nghiệm trên thông Nordmann (Abies nordmanniana), loài cây đến từ dãy núi Kavkaz ở Thổ Nhĩ Kỳ, Gruzia và Nga. Ông cũng điều tra 2 loài phụ: thông Thổ Nhĩ Kỳ và thông Trojan, nhằm tìm kiếm những đặc điểm di truyền sẽ giúp cho cây thông Giáng sinh giữ nước và giữ lá kim tốt nhất sau khi thu hoạch.

Ví dụ trong một thí nghiệm, các cành cây phải "nhịn uống" trong vòng ba tuần. Sau đó, Chastagner sẽ cố gắng làm rụng lá kim của chúng. Thí nghiệm đơn giản này giúp xác định loài cây nào và cá thể nào trong loài đó có thể giữ được lá kim lâu nhất sau khi bị chặt khỏi gốc. 

Công việc này nằm trong một nỗ lực không ngừng nghỉ của tập thể các nhà khoa học ở Washington, Oregon, North Carolina, Michigan và các nơi khác, để tìm kiếm những cây thông Giáng sinh có khả năng chịu được biến đổi khí hậu trong tương lai.

Nhưng khả năng chịu hạn vẫn chưa đủ, bởi vì biến đổi khí hậu còn liên quan đến điều kiện ẩm ướt và ấm áp vốn được các mầm bệnh ưa thích. Phytophthora là nhóm nấm mốc gây thối rễ ở thông; chúng có thể sẽ mạnh mẽ và phổ biến hơn trong thời tiết ấm áp của tương lai. 

Theo thử nghiệm của Chastagner và những người khác, các giống thông Á - Âu kể trên dường như có khả năng chống lại các mầm bệnh như Phytophthora của vùng tây bắc Mỹ.

Hiện đã 75 tuổi, Chastagner sẽ nghỉ hưu vào năm tới. Cùng lúc đó, mật độ khí nhà kính gây biến đổi khí hậu trên toàn cầu chưa có dấu hiệu giảm. Phép màu nào cho tương lai của những cây thông Giáng sinh? Câu trả lời ở trong tay nhiều người chứ không riêng gì Chastagner.