Những mùa nhãn khó nhọc nơi vườn cũ

Năm nay được mùa nhãn. Nửa các chợ Hà Nội là nhãn. Dọc ven đường Hồ Tùng Mậu cách một quãng lại một xe thồ bán nhãn lưu động. Mua một túi to có 60 ngàn đồng. 20 ngàn đồng một cân nhãn ngon.

Vậy mà đã từng có một thời rất dài người Hưng Yên quê tôi coi nhà có cây nhãn như có "một chiếc xương để gặm" - nói theo ngôn ngữ của bà nội tôi. Một nguồn thu đáng kể, với nhiều nhà còn là nguồn thu chính, duy nhất. 

Mà cũng phải may mắn nhà tôi mới có một cây nhãn ngon. Cả làng đâu đâu cũng thấy nhãn nhưng quả chả ra sao. Nhãn gì mà lớp cùi mỏng tang, trong trong đục đục như mắt cá ươn. Nhạt toẹt. Trơ. Cho trẻ con không đắt.

Bà nội tôi ngồi trên chiếc ghế cạnh bàn nước gian giữa, với tay lấy tích nước chè xanh trong chiếc giỏ ủ, khoan thai rót ra mấy chiếc chén tống mời khách. Bà ngồi thẳng lưng, tay để hờ trên đùi, mắt hay háy ánh cười cười hồn hậu, ra giá cây nhãn bằng giọng nói từ tốn, nhẹ nhàng nhưng kiên quyết. 

Thường cứ phải dăm ba người đến vật nài mới mua được nhãn của bà, vì cây nhãn này ngon có tiếng. Vỏ lụa mỏng dính, cùi dày trắng ngà giòn sật, thơm đậm, ngọt sắc, hạt đen nhánh bé tí.

Người ta mua từ khi cây mới ra hoa kiểu mua lúa non, đến khi những chùm quả nhu nhú thì mang lưới đến chùm lên che bọn dơi, bọn chim chóc. Khi thu hoạch, ngoài túm nhãn cành la ngon lành họ biếu gia chủ thì lũ trẻ con không được bén mảng. Mà có bén mảng cũng không nhặt được quả rơi rụng nào.

Đất làng Văn Xá là loại đất sét trắng phếch, dính két như xi măng. Cây gì cũng còi cọc. Có mỗi cây đa ở giữa làng, cây bàng ở ao đình và những cây nhãn là tốt um. Cây nhãn của bà sát đầu hồi nhà. 

Trên tầng đất sét trắng rắn đanh mọc lên một thân nhãn xù xì mốc thếch, cao khoảng vài mét chĩa ra thành ba, bốn nhánh to vươn lên trên mái nhà thì xòa tán. Sừng sững như thế nhưng sang chảnh, năm nào cũng cho quả nhưng không nhiều. Năm hạn cũng như năm lụt, cứ lấp ló ít chùm trong tán lá.

Bà cũng "sang chảnh". Chả bao giờ nhìn ngước hằng ngày mà trông chờ, mà đoán định như nhiều nhà. Kệ. Cứ đến hẹn lại lên người ta sẽ đến, sẽ định giá mà còn thua xa cái ước tính giá trị quả nhãn năm ấy của bà. Rồi thì họ cũng phải tần ngần mà đồng ý và gật gù công nhận giá của bà là hợp lý. Thế mới lạ.

Ngày bán nhãn, với bà, là ngày vui nhất trong số những ngày vui vô cùng ít ỏi trong năm của người đàn bà góa sớm. Bà đi chợ về. Chiếc thúng đội trên đầu hạ xuống hè. Con cá chép miệng xâu cọng hoa cỏ mần trầu vẫn giãy đành đạch. Xóc cua mấy chục con, con nào con ấy chắc đe, ngo ngoe những cặp chân càng bị kẹp giữa hai tay tre mỏng.

Mớ lươn vàng ươm đựng trong chiếc giỏ nhỏ. Nải chuối xanh và vài bìa đậu phụ nướng. Miếng mỡ thăn lợn bé xíu. Mấy quả cà bát trắng ngà. Mớ rau đay mùng tơi toàn ngọn và vài quả mướp hương. 

Trong lúc hai anh thanh niên trèo thoăn thoắt lên cây dùng chiếc gậy tre có những thanh sắt uốn khum làm dụng cụ bẻ nhãn và dưới gốc, anh chủ hàng đứng cạnh chiếc sọt tre to chống nạnh hò hét chỉ đạo thì bà làm cơm đãi cháu bà sắp đi thi đại học.

Căn bếp tường trình đất nện lâu lâu nứt toác ra một khe hở to cỡ con rắn cạp nong, thì bà lại ngào bùn trát vào. Một bên bếp đun nấu, một bên sâu hũm xuống làm chuồng lợn. Tro bếp đun xong đổ luôn xuống đấy, cây cúc tần, điền thanh, lá ngô, lá xoan, lá cây cứt lợn… cũng bỏ xuống để làm phân xanh. Lũ lợn ỉn ba bốn con ngắn choằn, thân mình thì lấm bê bết lúc nào cũng ụt ịt nghếch những chiếc mõm xanh lè lên mỗi khi có người vào.

Bà tất bật vào ra bếp, giữa chiếc sân và bể nước mưa. Nhanh thoăn thoắt. Tiếng chày chành chạch giã cua cối đá. Tiếng bà xùy đuổi lũ gà quanh quẩn nhăm nhăm xông vào mổ bới. Tiếng giậm chân bà mắng con mèo mướp giả vờ giả vịt ngồi ở đầu hè, mà mắt đang rình đĩa cá rán trên bể nước mưa.

Loáng cái mặt trời đã đứng giữa đỉnh. Thêm một tuần nước chè xanh mời khách trước khi người mua hàng đưa bà tiền. Bà cười cười tươi roi rói nhặt mấy đồng trong số tiền họ vừa trả, đưa lại gọi là mở hàng cho đắt khách. Họ cũng đon đả sang năm bà lại bán cho con. 

Những chiếc sọt đầy nhãn chùm bẻ cả cuộng còn dính ít lá xanh bánh tẻ, tươi ngon kĩu kịt ra ngõ, theo tỉnh lộ xuôi về Nam Định. Cây nhãn xơ xác như sau trận bão. Dưới gốc, những chiếc lá rơi đầy lẫn những quả rụng lâu bốc mùi thơm nẫu. Đàn bọ xít bay vù vù, hôi xịt.

Khi tiễn khách xong, hai bà cháu dọn cơm. Chiếc mâm gỗ không biết có từ đời nào, cũ mốc và nứt toác mấy kẽ to. Đĩa cá chép rán giòn cả con bằng thứ mỡ thăn lợn ỉn, vàng ruộm đến cả những chiếc xương ở hai bên mang. Bát nước mắm cốt chanh tỏi. Bát canh lươn om chuối đậu sánh mịn hanh vàng màu nghệ. Miếng lươn vàng nâu lẫn miếng chuối bở tung, miếng đậu nướng thái con chì, xanh tím màu tía tô hành lá, đỏ màu ớt chỉ thiên. Âu sứ đựng những miếng cà bát bổ múi cau trắng phau, bóp xổi giòn tan. Bát canh cua ngọt thanh nổi gạch nâu, xanh ngắt rau đay cùng những miếng mướp hương xanh ngọc. Niêu cơm gạo mới thơm ngào ngạt, dẻo quánh những nhựa là nhựa.

Trong khi đứa cháu còn ăn ngon lành như bị bỏ đói từ đời nào thì bà đã chống tay vào gối đứng dậy. Bà mở ruột tượng đưa cháu ít tiền và dặn con mang về mua sách vở giấy bút mà học. Mà học thật giỏi. Mà rời làng đi không thì khổ…

Bao giờ cũng là câu ấy, mùa nhãn năm nào cũng là bữa cơm ấy. Những câu bà dặn phải rất nhiều năm sau tôi mới thấm. Trong từng bước đường, trong những thăng trầm đời mình có lời bà dặn từ những mùa nhãn khó nhọc ấy chăng?