Thương chiến Mỹ - Trung: Trong thế cài răng lược

Một bất ngờ của năm nay là rất ít quốc gia dám đáp trả khi bị ông Trump áp thuế. Phần lớn cho rằng thỏa hiệp với Trump còn hơn liều lĩnh đối đầu. Riêng Trung Quốc là ngoại lệ. Nước này trả đũa ngang cơ với từng động thái của Trump cho tới khi hai bên đạt được thỏa thuận "hòa giải" vào tháng 5.

Bắc Kinh gây sốc

Thỏa thuận hòa giải đó nay đã tan vỡ. Ngày 9-10, Trung Quốc công bố một loạt quy định mới về kiểm soát xuất khẩu đối với đất hiếm - nguyên liệu cần thiết để sản xuất hầu hết thiết bị điện tử dân dụng lẫn quân sự. Hôm sau, Trump đáp trả đe dọa áp thuế bổ sung 100% với hàng Trung Quốc và áp đặt kiểm soát xuất khẩu với "mọi phần mềm trọng yếu".

Thị trường chứng khoán lao dốc khi tin trả đũa được công bố. Chỉ số S&P 500 - đại diện các công ty lớn của Mỹ - giảm gần 3%, chấm dứt chuỗi tăng kéo dài nhiều tháng thúc đẩy bởi cơn hào hứng về AI.

Theo Economist, vẫn còn thời gian để hai siêu cường lùi lại trước bờ vực thương chiến. Các biện pháp đáp trả của ông Trump sẽ chỉ có hiệu lực vào ngày 1-11 - sớm hơn một tháng so với thời điểm các biện pháp của Trung Quốc bắt đầu. 

Ông Trump thừa nhận việc chọn thời điểm là một phần chiến thuật đàm phán, nhằm để ngỏ cánh cửa thương lượng. Nhà Trắng nói mức thuế mới sẽ được áp sau cuộc thượng đỉnh giữa ông Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình.

Cách tiếp cận "chờ xem" này dường như phù hợp trong bối cảnh quan hệ song phương ngày càng khó kiểm soát và khó đoán định. Giống nhiều người, ông Trump bị bất ngờ trước động thái leo thang của Bắc Kinh.

"Tôi chưa bao giờ nghĩ mọi chuyện lại tới mức này", ông viết trên mạng xã hội. Hai siêu cường tưởng chừng đã giải quyết xong tranh chấp đất hiếm vào tháng 6. Sau đàm phán ở London, Trung Quốc hứa sẽ nới lỏng xuất khẩu, còn Mỹ rút lại kế hoạch hạn chế xuất khẩu các mặt hàng như động cơ phản lực và phần mềm thiết kế chip. 

Người ta cũng kỳ vọng ông Trump và ông Tập có thể hạ nhiệt trong cuộc gặp dự kiến tại Hàn Quốc cuối tháng này, bên lề thượng đỉnh APEC.

Ông Trump nói sự thù địch của Bắc Kinh là "đột ngột". Nhưng điều đó không hoàn toàn đúng. Có thể thấy ba nguyên nhân từ phía Trung Quốc: chuẩn bị, gây áp lực và tức giận. Các biện pháp mới của họ có lẽ là tổng hòa cả ba.

Về chuẩn bị, các lãnh đạo Trung Quốc từ lâu nhận ra đất hiếm là vũ khí mạnh nhất của họ trong thương chiến. Vì vậy, họ xây dựng khung pháp lý để có thể tận dụng tối đa vũ khí này khi cần.

Lợi thế chiến lược của Trung Quốc

Các quy định mới phù hợp mục tiêu đó khi mở rộng tầm ảnh hưởng của vũ khí này xa hơn nhiều so với những biện pháp kiểm soát trước đây. Yêu cầu cấp phép nay được áp với mọi sản phẩm chứa dù chỉ lượng nhỏ đất hiếm của Trung Quốc, kể cả nếu sản phẩm đó được bán bởi công ty nước ngoài cho khách nước ngoài. 

Quy định này thậm chí được áp cho cả sản phẩm không hề chứa đất hiếm Trung Quốc, nếu chúng được sản xuất bằng công nghệ khai thác, luyện kim hoặc chế tạo nam châm có nguồn gốc từ Trung Quốc. 

Việc giám sát và thực thi những quy định này sẽ khó khăn, nhiều khi là bất khả. Nhưng về nguyên tắc, chúng thể hiện kiểu "thẩm quyền vượt lãnh thổ" mà Trung Quốc đã cáo buộc Mỹ nhiều lần sử dụng trong các đòn trừng phạt.

Theo quy định mới, chính quyền Trung Quốc có thể quyết định phê duyệt giấy phép nhanh hay chậm, và mạnh tay đến đâu trong xử lý vi phạm. Nếu mọi chuyện bình thường, Trung Quốc có thể cấp phép nhanh để giảm thiểu gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu. 

Khi quan hệ xấu đi, họ có thể siết quy trình bằng cách trì hoãn phê duyệt và tăng cường kiểm tra. Dù hoàn cảnh nào, các quy định này vẫn làm tăng "chi phí quản lý" cho các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng công nghệ. Hiểu như vậy thì động thái của Trung Quốc là có chuẩn bị bài bản, chứ không phải là hành động leo thang đột ngột do tức khí bốc đồng.

Cũng có thể đây là chiến thuật ngoại giao, khi Trung Quốc có lẽ đang tìm cách gây sức ép trước cuộc gặp dự kiến Trump - Tập. Kiểm soát đất hiếm cũng không phải là công cụ duy nhất của Bắc Kinh để thương lượng. 

Cơ quan chống độc quyền Trung Quốc gần đây đã điều tra các thương vụ mua bán của hai công ty chip Nvidia và Qualcomm của Mỹ. Bắc Kinh có thể dùng những "cây gậy" này song song với "củ cà rốt" - chẳng hạn hứa mua đậu tương hoặc đầu tư vào nhà máy tại Mỹ. Theo cách này, ông Tập có thể nắm lợi thế khi bước vào cuộc gặp tới với ông Trump.

Cách hiểu thứ ba là các quy định này thuần túy mang tính trả đũa, chứ không phải leo thang. Chúng có thể là phản ứng tức giận với "quy tắc 50%" Mỹ ban hành cuối tháng trước. 

Theo đó, bất kỳ hạn chế thương mại nào Mỹ áp dụng lên một công ty nước ngoài cũng sẽ tự động áp dụng cho các công ty con mà công ty mẹ sở hữu từ 50% trở lên. Quan chức Mỹ xem đây là biện pháp kỹ thuật để bịt kẽ hở pháp lý, nhưng Trung Quốc lại coi đó là hành động vi phạm tinh thần đàm phán thương mại gần đây.

Tuy nhiên, Trung Quốc có lẽ cũng không dự báo được phản ứng dữ dội từ phía ông Trump. Tổng thống Mỹ thậm chí đã dọa sẽ hủy cuộc gặp với ông Tập - điều có thể làm đảo lộn tính toán ngoại giao của Bắc Kinh.

Thế răng lược

Nếu thời hạn áp thuế 1-11 được giữ nguyên, giá hàng hóa sẽ tăng ngay trước mùa mua sắm lớn vào Giáng sinh. Khi đó, "ông già Noel" có thể trở thành đồng minh bất ngờ của Trung Quốc trong các cuộc đàm phán sắp tới.

Cả hai siêu cường đều không muốn thương chiến leo thang. Nhưng cũng chẳng bên nào dễ dàng lùi bước. Trung Quốc khó lòng rút lại quy định đã ban hành. Ông Trump lại càng không được phép tỏ ra yếu thế.

Những cấp dưới ôn hòa hơn của ông - như Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent và Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer - có lý do để thất vọng, khi họ đã dồn nhiều nỗ lực cho các vòng đàm phán thương mại liên tiếp với Bắc Kinh.

Sau cuộc gặp đầu tiên ở Geneva, ông Bessent từng nói các đợt leo thang trước đây lẽ ra đã có thể tránh được nếu hai bên thiết lập cơ chế liên lạc thường xuyên sớm. 

Nhưng những gì xảy ra vài ngày qua cho thấy ngay cả khi có đối thoại, hai siêu cường vẫn dễ rơi vào xung đột và tính toán sai lầm. Dù bị ràng buộc bởi sự phụ thuộc lẫn nhau, họ vẫn bị chia cắt bởi nghi kỵ đang lớn dần.

Theo nhiều nghĩa, quan hệ Mỹ và Trung Quốc đang ở trong tình thế "cài răng lược" rất khó tháo gỡ. Bộ trưởng Bessent tuyên bố Washington sẽ huy động các đồng minh để gây sức ép lên Bắc Kinh, đồng thời đe dọa "các biện pháp phản công tổng lực" nếu Trung Quốc không xuống thang.

Sau khi ông Trump tỏ dấu hiệu sẵn sàng đàm phán, Phó tổng thống JD Vance hôm 12-10 nói kết quả "phụ thuộc vào cách Trung Quốc phản ứng". Vài giờ sau, Bộ Ngoại giao Trung Quốc tuyên bố Bắc Kinh sẽ hành động tùy các bước tiếp theo của Washington. 

"Nếu Mỹ tiếp tục đi sai hướng, Trung Quốc sẽ kiên quyết thực hiện các biện pháp cần thiết để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình", người phát ngôn Bộ Ngoại giao Lâm Kiện nói tại họp báo ở Bắc Kinh. 

Hiện Trung Quốc vẫn chưa đáp trả lời đe dọa của ông Trump về việc áp thuế 100% liên quan đến hạn chế đất hiếm gần đây, nhưng nói rằng có thể sẽ có "miễn trừ" để tạo thuận lợi cho thương mại.

Đến 13-10, ông Bessent nói cuộc gặp Trump - Tập "vẫn sẽ diễn ra", nhấn mạnh "đã có những trao đổi đáng kể vào cuối tuần", và dự kiến sẽ có các cuộc họp cấp chuyên viên song phương trong tuần này. 

Nhưng ông Bessent cũng dọa dẫm: "Trung Quốc đang đối đầu với cả thế giới. Họ đang chĩa đại bác vào chuỗi cung ứng và nền công nghiệp của toàn bộ thế giới tự do. Và chúng tôi sẽ không chấp nhận điều đó".

Dù khó xác định ai đang lợi thế hơn, theo Christopher Beddor, phó giám đốc nghiên cứu Trung Quốc tại Gavekal Dragonomics, điều nay đã rõ ràng là ngành xuất khẩu Trung Quốc vẫn có thể chịu được mức thuế khoảng 50% từ Mỹ. 

"Bắc Kinh chắc chắn quan tâm nếu thuế vượt quá 100%, nhưng miễn là kịch bản đó chưa xảy ra, thuế quan không phải là ưu tiên hàng đầu - ông nói - Các biện pháp về đất hiếm nhằm buộc Mỹ phải nhượng bộ trong kiểm soát xuất khẩu công nghệ, nhưng cũng không bên nào có lợi nếu để đàm phán sụp đổ hoàn toàn".■