Đọc Wittgenstein bằng Việt ngữ

Ludwig Wittgenstein là một trong những triết gia phương Tây có ảnh hưởng hàng đầu trong thế kỷ 20. Ngoại trừ có lẽ Martin Heiddegger ở châu Âu lục địa, Wittgenstein là triết gia số 1 trong thế giới triết học Anh - Mỹ.

Giới triết học hàn lâm ở các đại học Anh - Mỹ thì cho rằng sau Hegel, ngoài Wittgenstein, không có triết gia nào nói lên được cái gì mới. Cuốn Tractatus xuất hiện trên sân bóng triết học vào những năm đầu thập kỷ 1920 như một cầu thủ với quả bóng hoàn toàn mới lạ, giới thiệu những thế xuất bóng thần kỳ, ngoạn mục, với những cú làm bàn tấn công thủng lưới gôn triết học truyền thống Âu - Mỹ xưa nay.

Những năm giữa thế kỷ 20, các tập san chuyên môn về triết học ở Hoa Kỳ đã nhận được quá nhiều luận đề phân tích và phê phán cuốn Tractatus đến độ các tổng biên tập phải ra thông báo không nhận thêm bài về đề tài cuốn sách này nữa. Nhiều thập kỷ sau, sách đã trở thành một tác phẩm kinh điển cho sinh viên và giáo sư triết học.

Riêng với các triết gia trong trường phái logic thực chứng ở Áo thì Tractatus không chỉ là tác phẩm gối đầu giường, mà còn như một thánh kinh cho các cuồng đồ của Wittgenstein. Triết học Tây phương từ thập kỷ 1920 trở đi đã vẽ ra một biên cương tư tưởng mới mà trong đó giới triết học bị phân chia thành hai phía: những ai đã và những ai chưa đọc Tractatus.

Lịch sử tư tưởng triết học phương Tây từ 500 năm trước Công nguyên khởi đi bằng câu hỏi thuần tính siêu hình: “Chất liệu nào làm nền tảng căn bản cho cấu trúc thực tại của thế giới?”. Tức là “Bản chất của thực tại “ngoài kia” là gì?”. Đến thế kỷ 16, Descartes mới đặt lại vấn đề rằng: câu hỏi không phải là cái gì ở thể tính khách quan, hay chất liệu nào cấu tạo nên thực tại thế gian, mà là cấu trúc tư duy là gì và thực tại này có phải là một sản phẩm của trí năng? Triết học lúc đó đã chuyển từ siêu hình học sang nhận thức luận.

Sau Descartes thì Kant và Hegel đã đưa vai trò của trí năng trong quan hệ với thực tại lên tầm cao mới. Đầu thế kỷ 20, Wittgenstein lại bẻ một khúc quanh mới cho con lộ triết học: vai trò của ngôn ngữ trong việc cấu thành thực tại thế gian. Câu hỏi không còn là “Cái gì ở ngoài kia?” của Hi Lạp hay “Cái gì trong tâm trí?” của Tây Âu, mà là “Ngôn ngữ liên hệ với thực tại như thế nào?”.

Ngôn ngữ nay được xem là đóng vai trò quan yếu và cơ bản trong sự cấu thành bản thể luận và nhận thức luận. Từ lý thuyết về ngôn ngữ và thực tại được trình bày trong Tractatus, triết học Âu - Mỹ đã chuyển hướng nhấn mạnh đến bản chất văn hóa, tập thể và chức năng phiên giải tri thức qua ngôn ngữ.

Theo Wittgenstein (như Nietzsche trước đó hay Foucault sau này), mọi chân lý hay những mệnh đề triết học, khoa học, tôn giáo đều chỉ là những “tuyên xưng chân lý” (truth-claims) mà thôi. Chúng chỉ là những phiên giải (interpretations) không hơn không kém. Tức là không có chân lý khách quan, tuyệt đối; tất cả đều là những tầm mức và bản sắc phiên giải từ góc độ nhân văn và quyền lực, hay sự hiểu lầm về chức năng, khả thể của ngôn từ. Trên một phương diện khác, Tractatus đã làm một việc tương tự như Kant vào cuối thế kỷ 18 đã làm trong cuốn Phê phán lý tính thuần túy: vạch ra lằn ranh giữa những gì nói ra được, tức “đụng chạm” được bằng ngôn từ, và cái gì phải bỏ qua trong im lặng.

Bản dịch của Trần Đình Thắng là công lao tim óc của một đời người. Dịch giả đã mang hoài bão là khi “lớn tuổi sẽ dịch một cuốn sách, tạm gọi là trả nợ những người đã bỏ công dịch sách cho mình đọc”. Bản Việt ngữ này là tác thành của một công trình nghiên cứu, trình bày, ghi chú rất cẩn thận và chu đáo. Với một tác phẩm rất khó thâu nhận như Tractatus, dịch giả đã mang đến cho độc giả tiếng Việt một bản văn tương đối dễ tiếp nhận, nhất là giới “ngoại đạo” về triết học. Dịch giả cũng đã phụ chú thêm một biểu đồ tóm tắt nội dung sách như là một bản đồ rõ ràng nhằm giúp độc giả có một bản hướng đạo tổng quan trước khi vào khu rừng bí hiểm của Tractatus.

Trước đây, Tractatus đã được chuyển ngữ sang tiếng Việt, mang tựa đề Cương lĩnh luận lý và phê bình triết học của giáo sư Nguyễn Quỳnh, tiến sĩ triết học (luận án tiến sĩ về Wittgenstein) từ Đại học Columbia, Hoa Kỳ. Nếu ai nghiên cứu hay muốn có một hiểu biết cơ bản về triết học phương Tây thì không thể không đọc Wittgenstein. Hi vọng rằng bản dịch Luận văn logic - triết học sẽ là con lộ khởi hành, một chiếc cầu bắc ngang sông, để độc giả tiếng Việt có cơ hội tiếp cận một tác phẩm kinh điển hàng đầu của triết học phương Tây. ■