Kinh tế tuần hoàn

TTCT - “Thế giới đang cần một nền kinh tế tuần hoàn. Hãy giúp chúng tôi biến điều đó thành hiện thực”. Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF) phát đi lời kêu gọi trên trang web của mình hôm 22-1, nhấn mạnh tầm quan trọng của một mô hình kinh tế có thể mang đến cơ hội làm ăn trị giá hàng ngàn tỉ USD và là một trong những giải pháp chống biến đổi khí hậu quan trọng.

WEF cho rằng xây dựng kinh tế tuần hoàn đóng vai trò then chốt trong việc giúp đạt mục tiêu UN Sustainable Development Goal trước hạn chót năm 2030, và lạc quan rằng ngày càng có nhiều doanh nghiêp đã nhận ra tầm quan trọng của việc chuyển dịch sang mô hình tuần hoàn.

Accenture, hãng cung cấp dịch vụ đa ngành của Ireland, dự đoán kinh tế tuần hoàn sẽ giúp sản lượng kinh tế toàn cầu tăng thêm 4,5 nghìn tỉ USD trong năm 2030. Nghiên cứu của Accenture cũng chỉ ra rằng mô hình kinh doanh tuần hoàn sẽ tách rời tăng trưởng kinh tế khỏi việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên, điều giúp các doanh nghiệp tăng sức cạnh tranh của mình.

Nhưng kinh tế tuần hoàn là gì?

Không còn “tạo ra, sử dụng, vứt bỏ”

Kinh tế tuần hoàn ra đời trong làn sóng kinh tế và công nghiệp của những năm 1970. Song rất khó để truy tận gốc đâu là khởi điểm cho khái niệm về mô hình kinh tế tuần hoàn.

Cách dễ nhất để hiểu mô hình mới này là đặt cạnh nó với mô hình kinh tế tuyến tính (linear economy) truyền thống. Nếu mô hình cũ có thể tóm gọn trong ba bước “tạo ra - sử dụng - vứt bỏ” (make - use - dispose), thì kinh tế tuần hoàn hướng đến việc giữ và khai thác giá trị của tài nguyên hết mức có thể, sau đó tái chế và tạo ra các sản phẩm và nguyên liệu mới khi chỗ tài nguyên đó được khai thác hết.

Năm 2012, bên lề Diễn đàn kinh tế Davos, Ellen MacArthur, nhà sáng lập quỹ Ellen MacArthur Foundation, đã cổ xúy cho ý tưởng về một hệ thống kinh tế mà vòng đời sản phẩm được kéo dài, và các thành phần được tái sử dụng liên tục.

Các nhà sản xuất trước đây vẫn theo triết lý “design for manufacturability” (thiết kế cho sản xuất) - sản xuất ra sản phẩm mới với chi phí thấp nhất càng nhanh càng tốt, và không cần quan tâm chuyện gì sẽ xảy ra khi sản phẩm dùng xong, tức hết vòng đời của nó. Với kinh tế tuần hoàn, triết lý này cần phải thay đổi thành “design for circularity” (thiết kế để xoay vòng): xem xét toàn bộ vòng đời của sản phẩm, từ khâu thiết kế, sản xuất đến tái chế, tái sử dụng.

Trên tinh thần đó, WEF định nghĩa nền kinh tế tuần hoàn là một hệ thống công nghiệp chú trọng việc phục hồi và tái tạo có chủ đích, thông qua các thiết kế mới. Mô hình này sẽ thay thế khái niệm “kết thúc quy trình sản xuất” bằng khái niệm “xoay vòng”, sử dụng năng lượng tái tạo, loại bỏ chất hóa học độc hại và giảm thiểu rác thải.

Phần Lan được xem là quốc gia đi đầu trong việc phát triển kinh tế tuần hoàn. Helsinki xem mô hình này là giải pháp xây dựng xã hội bền vững trên cơ sở hợp tác công - tư. Thực tế, quốc gia này đã đặt mục tiêu hàng đầu về kinh tế tuần hoàn cho đến năm 2025, theo trang Daily FT.

Với Phần Lan - cũng là nơi đầu tiên cho ra đời lộ trình phát triển nền kinh tế tuần hoàn quốc gia - hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn còn là công cụ đối phó với biến đổi khí hậu, tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên và cải thiện môi trường. Theo một số ước tính, kinh tế tuần hoàn sẽ giúp nền kinh tế Phần Lan kiếm thêm ít nhất 3,35 tỉ USD cho tới năm 2030.

Theo Bangkok Post hồi tháng 10-2019, Phần Lan đang nỗ lực động viên Thái Lan ứng dụng mô hình kinh tế tuần hoàn. Trò chuyện với Bangkok Post ngay tại nhà đại sứ Phần Lan ở thủ đô Thái Lan, giám đốc dự án của quỹ sáng tạo Phần Lan Sitra, Kari Herlevi, cho biết đã trao đổi cùng các chuyên gia Thái Lan về mô hình kinh tế tuần hoàn. Ông nhấn mạnh Thái Lan đang rất cần cải thiện nguồn tài nguyên, quản lý chất thải, giao thông vận tải cũng như nâng cấp hệ thống xử lý rác nhựa của mình.

Theo Herlevi, mô hình kinh tế tuần hoàn chính là lời giải. “Đây là một mô hình kinh tế mới, nơi nguyên vật liệu không biến mất mà được dùng đi dùng lại để tạo ra sản phẩm mới. Hơn thế, tiêu dùng cũng dựa trên nền tảng chia sẻ mà không còn là sở hữu” - ông nói.

Những tín hiệu tích cực

Vào tháng 3-2019, Ủy ban châu Âu (EC) thông qua báo cáo toàn diện về việc thực thi kế hoạch hành động kinh tế tuần hoàn. Bản báo cáo này cập nhật tình hình thực thi 54 hành động xây dựng kinh tế tuần hoàn do EC đưa ra. Trong đó, các loại hình kinh doanh phát sinh từ mô hình này như tái chế, tái sử dụng và sửa chữa đã đem lại hơn 164 tỉ USD cho nền kinh tế châu Âu trong năm 2016. Đầu tư dành cho các lĩnh vực công nghiệp mới trên cũng đạt hơn 19,5 tỉ USD cùng năm.

Theo công bố của bộ trưởng Môi trường và biến đổi khí hậu Canada ngày 2-12-2019, Canada sẽ phối hợp cùng Sitra tổ chức Diễn đàn Kinh tế tuần hoàn thế giới 2020 (WCEF). WCEF dự tính diễn ra tại Toronto từ ngày 29-9 đến 1-10-2020.

Đây cũng là lần đầu tiên diễn đàn này được tổ chức tại khu vực Bắc Mỹ. Ra đời từ năm 2017, WCEF được coi là đứa con chung của Phần Lan và Sitra. Diễn đàn này đánh dấu sự tiên phong của Phần Lan trong việc đưa kinh tế tuần hoàn vào thực tiễn của hệ thống kinh tế.

Nền kinh tế tuần hoàn, bao gồm luật mới về tái chế và chất thải, sẽ đại diện cho “một nửa” nỗ lực của Liên minh châu Âu (EU) nhằm đạt được lượng khí thải carbon bằng không vào năm 2050. EU cũng coi đây là ưu tiên số 1 của Hiệp định xanh châu Âu sắp tới, theo Euractiv.

Kestutis Sadauskas - giám đốc phụ trách kinh tế tuần hoàn và tăng trưởng xanh tại Ban giám đốc môi trường thuộc Ủy ban châu Âu - cho biết kế hoạch hành động kinh tế tuần hoàn EU năm 2015 bao gồm lệnh cấm đối với nhựa sử dụng một lần và nhằm vào các mục tiêu mới cho lĩnh vực tái chế.

Cụ thể mục tiêu đặt ra là ít nhất 70% bao bì phải được tái chế năm 2030, gồm 55% bao bì nhựa. Theo ông Sadauskas, kinh tế tuần hoàn là ưu tiên số 1 của Thỏa thuận xanh châu Âu trong chương trình làm việc của Chủ tịch EC Ursula von der Leyen.■

• Tags:
• Phần Lan
• Kinh tế tuần hoàn
• Mô hình tuần hoàn
• Hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn

TTCT - Tám năm kể từ khi Ellen MacArthur, nhà sáng lập quỹ Ellen MacArthur Foundation, thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn tại Davos 2012, nền kinh tế liên tục tái chế, tái sử dụng, dẫn đến không lãng phí tiếp tục thu hút quan tâm tại lần nhóm họp năm nay của Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF).

Theo tường thuật của Bloomberg, tại Davos 2020, nhiều tên tuổi lớn đã cam kết bắt đầu, tiếp tục hoặc tăng cường các sáng kiến kinh tế tuần hoàn trong hoạt động sản xuất kinh doanh của mình.

Chẳng hạn như Unilever cam kết giảm lượng bao bì nhựa 14% mỗi năm, từ nay đến năm 2025, còn Adidas đặt mục tiêu tăng gần gấp đôi lượng giày sản xuất có sử dụng nhựa tái chế trong năm nay lên 20 triệu đôi (so với 11 triệu năm 2019). Nestle hướng đến mục tiêu giảm bao bì nhựa, còn Google đã bắt đầu tư vấn cho các công ty tận dụng dữ liệu để quản lý tài nguyên tốt hơn.

Câu chuyện Apple

Triết lý kinh tế tuần hoàn mà quỹ Ellen MacArthur Foundation cổ vũ đơn giản là loại bỏ rác thải bằng cách thiết kế những sản phẩm có thể thu hồi để tái sử dụng, tái sản xuất. Với một nhà sản xuất điện tử như Apple, điều này có nghĩa là làm ra sản phẩm mới với các linh phụ kiện hay nguyên vật liệu thu hồi từ sản phẩm cũ.

Công ty Mỹ này đã chọn iPhone làm sản phẩm thử nghiệm đầu tiên trên con đường trở thành nhà sản xuất thiết bị điện tử hoàn toàn khép kín: thành phần (linh kiện, chất liệu, vật liệu) của những sản phẩm cũ, thải loại có thể được tái sinh trong sản phẩm mới.

Tại một nhà kho ở ngoại ô Austin (bang Texas), Daisy, con robot với 5 cánh tay, đã miệt mài tháo dỡ hàng trăm ngàn iPhone cũ để thu hồi các vật liệu như lithium, cobalt và đất hiếm trong suốt năm qua, với năng suất 200 thiết bị mỗi giờ.

“Mục tiêu của chúng tôi là các sản phẩm tương lai sẽ được làm từ nguyên liệu tái chế hoặc tái tạo - Lisa Jackson, phó chủ tịch phụ trách các sáng kiến môi trường, xã hội của Apple, nói với Reuters - Điều này có nghĩa nguyên liệu của iPhone cũ sẽ quay lại chuỗi cung ứng để làm ra những chiếc iPhone trong tương lai”.

Trong thành phần của những chiếc smartphone có rất nhiều chất, từ vàng, bạc đến phốtpho, titan, đất hiếm... Trong mô hình lý tưởng nhất, việc tái sử dụng vật liệu của Apple sẽ giảm áp lực lên ngành khai thác các nguồn tài nguyên này, vốn gây hại cho môi trường.

Theo báo cáo trách nhiệm môi trường năm 2019 của Apple, cứ mỗi 100.000 iPhone tái chế bằng robot sẽ thu hồi được 32kg đất hiếm. Hồi đầu năm ngoái, Apple tuyên bố đã dùng cobalt tái chế từ iPhone cũ để sản xuất pin điện thoại mới.

FastCompany cho rằng động thái này có tác động xã hội và môi trường rất lớn, nếu biết rằng cobalt được khai thác chủ yếu thủ công từ các mỏ quặng nguy hiểm và độc hại ở Cộng hòa dân chủ Congo, và chất thải từ việc khai mỏ cũng gây ô nhiễm nguồn nước uống ở địa phương.

Các kỹ sư của Apple vẫn đang nghiên cứu để cải thiện quy trình tái chế, tái sử dụng tài nguyên khoáng sản, bất chấp các chỉ trích rằng lẽ ra Apple chỉ cần làm ra các sản phẩm dễ sửa chữa thay vì đầu tư vào mục tiêu bất khả thi là duy trì sản xuất mà không phải phụ thuộc vào ngành công nghiệp khai khoáng.

Trong kinh tế tuần hoàn, các sản phẩm, linh kiện và nguyên vật liệu được tận dụng tối ưu, có thể bằng cách luân chuyển sản phẩm giữa các khách hàng khác nhau để giảm thiểu rác thải và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Hãng điện tử gia dụng Hà Lan Philips áp dụng nguyên tắc này với dịch vụ cho thuê thay vì bán sản phẩm.

Theo ví dụ được WEF chọn làm điển hình cho lối tiếp cận trên, Philips cho thuê đầu dò siêu âm thay vì bán, vì tin rằng “mô hình kinh doanh tuần hoàn, chẳng hạn như cho khách hàng tiếp cận thay vì sở hữu sản phẩm, mang lại nhiều cơ hội mới cho tăng trưởng và tiết kiệm chi phí, giảm nguy cơ tài nguyên và hỗ trợ quản trị tài sản thông minh”.

“Không để bất cứ thứ gì lãng phí”

Ở cấp độ ngành công nghiệp, có thể nhìn sang Tây Ban Nha, nơi có ngành nông nghiệp “chẳng xa lạ gì với kinh tế tuần hoàn”, theo bài viết trên trang tin chuyên về nông nghiệp Efeagro cuối tháng 1 vừa qua.

Theo Efeagro, với một số ngành nông nghiệp ở Tây Ban Nha, mà dẫn đầu là lĩnh vực trồng ôliu lấy dầu, áp dụng các quy tắc kinh tế tuần hoàn là chuyện thường ngày ở huyện. Tại hợp tác xã El Tejar, 30-35% alperujo, phụ phẩm rắn của quá trình chiết xuất dầu ôliu, được tái chế để thu về orujillo, sản phẩm dùng làm nhiên liệu đốt phát điện. Tro thu được từ việc đốt nhiên liệu tái chế này một lần nữa được tái sử dụng làm phân bón vì giàu kali và vi lượng.

Trong khi đó, các nhà vườn trồng quả hồng ở Tây Ban Nha mỗi mùa cung cấp khoảng 18.000 tấn quả không đạt chất lượng cho Genia Global Energy, chủ vận hành nhiều nhà máy biogas, để biến thứ lẽ ra phải bỏ đi thành năng lượng tái tạo.

Tương tự, công ty thực phẩm Cerealto Siro Foods cũng phối hợp với Tuero để biến sản phẩm không đạt chất lượng thành biogas và phân bón, không chỉ tái sử dụng tài nguyên mà còn tiết kiệm chi phí vận chuyển khoảng 30.000 tấn phế phẩm ra bãi rác mỗi năm, góp phần bảo vệ môi trường.

Một ví dụ khác là mô hình không xa lạ ở Việt Nam: tận dụng chất thải gia súc làm phân chuồng. Điển hình được Efeagro nhắc đến là Jisap, hợp tác xã chăn nuôi có quy trình xử lý chất thải từ trang trại lợn để lấy chất rắn làm phân hữu cơ và nước tưới.

Vẫn còn phải nỗ lực

WEF hồi tháng 1 cho biết “chỉ 9% nền kinh tế toàn cầu hiện nay đang là kinh tế tuần hoàn” và dù đã có nhiều tiến triển trong làn sóng chuyển dịch sang mô hình tuần hoàn, quy mô áp dụng mô hình này trên thế giới vẫn chưa đủ lớn.

Vậy có cách nào để các doanh nghiệp có thể tiến hành các bước lớn hơn, táo bạo hơn và có sức ảnh hưởng hơn để hướng đến nền kinh tế tuần hoàn? Câu trả lời theo WEF là “các doanh nghiệp áp dụng mô hình kinh doanh tuần hoàn và các công nghệ đứt gãy của công nghiệp 4.0 một cách toàn diện, trải khắp chuỗi giá trị của nền công nghiệp để nắm bắt các cơ hội tăng trưởng và sáng tạo mới, trong khi vẫn làm mạnh mẽ hơn mảng kinh doanh cốt lõi”. WEF gọi đây là “xoay trục thông minh”.

WEF thẳng thắn chỉ ra đa số các nỗ lực ứng dụng mô hình kinh doanh tuần hoàn quan sát được trên khắp thế giới là các sáng kiến quy mô nhỏ, hoặc các chương trình được chắp vá vào môi trường kinh doanh truyền thống, từ đó không thể phát huy hoàn toàn hiệu quả của kinh tế tuần hoàn.

Tổ chức này cho rằng nếu kết hợp đúng các công nghệ mới của công nghiệp 4.0 trong 3 lĩnh vực - kỹ thuật số, sản phẩm hữu hình và công nghệ sinh học - theo đúng các “tổ hợp” sau, ảnh hưởng của việc áp dụng mô hình tuần hoàn sẽ tăng mạnh: kỹ thuật số kết hợp kỹ thuật số; kỹ thuật số kết hợp công nghệ sinh học; và kỹ thuật số kết hợp với cả sản xuất hữu hình và công nghệ sinh học.

Ví dụ, với tổ hợp kỹ thuật số kết hợp kỹ thuật số, Winnow, một công ty hoạt động trong lĩnh vực nhà hàng khách sạn, đã kết hợp các công nghệ 4.0 như trí tuệ nhân tạo và phân tích dữ liệu chính xác để giúp đầu bếp cắt giảm một nửa thực phẩm thừa, giảm chi phí thực phẩm 3-8% và đạt lợi nhuận ngay trong năm đầu tiên hoạt động.

Trong khi đó, công ty nông nghiệp trong nhà AeroFarm kết hợp phương pháp khí canh (sinh học) và phân tích dữ liệu dự báo (kỹ thuật số) để giảm lãng phí tài nguyên và tăng sản lượng. Đồng sáng lập và CEO của hãng, David Rosenberg, cho biết kết hợp mô hình kinh tế tuần hoàn với các công nghệ mới là chìa khóa để công ty thu hút những tài năng hàng đầu. Dù chỉ có chưa đầy 100 nhân sự chính thức, mỗi tháng công ty nhận được hơn 2.000 đơn xin việc.

Cuối cùng, hãng lốp xe Goodyear là điển hình cho việc kết hợp công nghệ mới trong cả 3 lĩnh vực nói trên vào mô hình kinh doanh tuần hoàn của mình. Goodyear đang nghiên cứu một khái niệm vỏ xe mới có tên Oxygene, với lớp vách trong phủ rêu.

Phần rêu này sẽ hấp thụ ánh sáng khi phương tiện di chuyển trên đường, giúp tăng traction và góp phần giảm phát thải CO2. Theo WEF, nếu được ứng dụng rộng rãi ở Paris, với hơn 2,5 triệu xe cộ các loại, loại vỏ xe đặc biệt này có thể giúp giảm 40.000 tấn CO2 mỗi năm.

Đáng ngạc nhiên hơn, năng lượng thu được từ sự quang hợp của lớp rêu sẽ được dùng để phát điện cho các cảm biến bên trong vỏ xe, và nhờ công nghệ Internet vạn vật (IoT), xe cộ trên đường có thể trao đổi thông tin với nhau và với trung tâm quản lý hạ tầng giao thông. Một tương lai rực rỡ của thành phố thông minh.■

• Tags:
• Kinh tế tuần hoàn
• Kinh tế toàn cầu
• Tuần hoàn
• Toàn cầu