Sách bỏ túi

Phóng to

“Sách bỏ túi": khi những tác phẩm cổ điển được đặt trong tầm tay của mọi người...

Số 1, Koenigsmark của Pierre Benoit; số 2, Chìa khóa vương quốc của Archibald Joseph Cronin; số 3, Bay đêm của Antoine de Saint-Exupéry... Đó là ba quyển tiểu thuyết đầu tiên thuộc loại sách bỏ túi, được phát hành ngày 9-2-1952 của Nhà xuất bản “Sách bỏ túi”. “Sách” phải viết bằng chữ hoa, bởi đó là nhãn hiệu cầu chứng của Nhà sách tổng hợp Pháp, một chi nhánh thuộc Tập đoàn xuất bản Hachette. Chính Henri Filipacchi, lúc đó là tổng thư ký công ty, đã khai sinh nó.

Công thức của ông: xuất bản lại các tác phẩm cổ điển và hiện đại có giá trị thật sự theo khổ nhỏ với giá thật rẻ. Ngày nay, có rất nhiều bộ sưu tập sách bỏ túi mang các nhãn hiệu khác như: J’ai lu, Pocket, Folio, Points... Với sản lượng khổng lồ - 155 triệu quyển tại Pháp chỉ riêng năm 2007 - sách đã trở thành loại “tài sản” mà ai ai cũng có thể có được, không phải chỉ dành riêng cho thiểu số nhà giàu và có ăn học. Sách có ở mọi nơi: trong lớp học, nhà ga, trên bãi biển hay trong góc lò sưởi... và đồng hành với một sứ mệnh nhiệm vụ thiêng liêng: khai hóa nhân loại.

Ngày nay chuyện này có vẻ như đương nhiên. Nhưng lúc đầu không phải ai cũng dễ dàng chấp nhận thứ “văn hóa bỏ túi” này. Trong một bài báo nổi tiếng cùng tựa đề xuất hiện năm 1964 trên tạp chí Mercure de France, nhà triết học Hubert Damisch đã viết: “Ảo tưởng bởi vì nó đưa vào tay mọi người những biểu tượng đặc biệt quý giá của giáo dục và văn hóa”. Nói cách khác, đưa sách đến tay quần chúng vốn không có chìa khóa để hiểu nhằm “đại chúng hóa văn hóa” chỉ là một ảo tưởng.

Tạp chí Les Temps Modernes (Thời Mới) của Jean-Paul Sartre còn đặt câu hỏi: Sách bỏ túi có thật sự là sách không? Độc giả của nó có phải thật sự là độc giả không? Cuộc tranh cãi diễn ra ì xèo nhưng rõ ràng là vào thời kỳ đó hình thức, giá cả, chất lượng của giấy in, cách trình bày... có thể làm mất giá trị nội dung cuốn sách và của cả văn học.

Các tác giả cũng tố giác người ta đã làm mất giá trị, đã tầm thường hóa công việc của họ, giống như trí thức được mang đi bán đại hạ giá theo kiểu “văn chương hạ giới rẻ như bèo”! Sách không thể trở thành một vật tầm thường như “hộp cá mòi” mà người ta có thể vất vào thùng rác sau khi đã ăn xong. Cuộc tranh cãi diễn ra cũng hệt như thời kỳ các nhà điện ảnh nhìn thấy những bộ phim kinh điển của mình được phổ biến trên truyền hình, có vẻ như muốn hạ thấp giá trị của nó!

Năm 1953, một quyển sách bỏ túi rẻ hơn cùng loại gấp 6 lần!

Sách bỏ túi có lẽ đã ra đời đầu tiên ở Mỹ. Người ta kể rằng Henri Filipacchi đã nảy sinh sáng kiến này khi nhìn thấy một chàng lính Mỹ ra khỏi thư viện ở Paris, xé đôi quyển sách nhét vào hai túi áo blouson. Thật ra các khái niệm này đã có từ lâu. Cụm từ “sách bỏ túi” đã xuất hiện từ năm 1916 tại Pháp do Nhà xuất bản Tallandier khởi đầu để lưu hành những “tiểu thuyết ba xu” in trên giấy xấu. Nhà xuất bản Hachette chỉ lấy lại tên gọi nhưng thay đổi nội dung. “Điều cốt lõi là đưa thư viện của một nhà trí thức đến vừa tầm tay của mọi người” (câu nói của Claude Gallimard khi lập ra Nhà xuất bản Folio).

Năm 1953, một quyển sách bỏ túi giá rẻ hơn cùng loại ở khổ lớn và trang trọng đến sáu lần! Từ 1.000 franc, sách bỏ túi giá chỉ còn 150 F - hiện nay là 3 euro - tương đương một tờ tạp chí. Điều mới lạ là bìa sách bỏ túi cũng in màu sặc sỡ theo kiểu tờ quảng cáo phim, trong khi sách cổ điển rất đơn giản. Rẻ hơn, dễ sử dụng hơn, hấp dẫn hơn... nên đương nhiên dễ bán hơn! Nhất định Filipacchi đã nghe nói đến loại Pocket Book thành lập tại New York năm 1939 bởi Nhà xuất bản Simon & Schuster, mà ngay năm đầu tiên đã bán được 1,5 triệu quyển Đỉnh gió hú của nhà văn Emily Bronte, từng được phát hành lần thứ nhất vào năm 1847!

Tại Pháp, kết quả đã được nhìn thấy ngay trước mắt. Sách bỏ túi đã tràn ngập thị trường. Tốc độ xuất bản ngày càng nhanh: trước tiên là 15 ngày một quyển, rồi 4 quyển/tháng năm 1955, 12 quyển/tháng trong thập niên 1960. Số lượng ấn bản cũng tăng vọt: 8 triệu quyển năm 1958, 14 triệu năm 1961, 28 triệu năm 1969. Sách bỏ túi được tiêu thụ tương đương vé xe điện ngầm và... bánh mì baguette!

Các nhà xuất bản lớn mê doanh số bán!

Năm 1958, Jean Giono viết thư cho Filipacchi: “Ngày nay tôi xem sách bỏ túi như công cụ văn hóa mạnh nhất của nền văn minh hiện đại”. Các nhà văn tìm thấy một loại quần chúng mới bắt đầu say mê. Các nhà xuất bản lớn cũng mê khi họ phát hiện doanh số bán khổng lồ! Năm 1958, Flammarion lập ra nhà xuất bản sách bỏ túi riêng mang tên J’ai lu, hướng về các tác giả bình dân như Guy des Cars hay Gilbert Cesbron.

J’ai lu xuất hiện trong các cửa hàng hoành tráng Prisunix và Monoprix. Những khách hàng trước đây chẳng bao giờ dám bước chân vào một nhà sách, giờ trở thành một thị trường mới. Sách bỏ túi còn được phát hành ngay tại các bến xe: 13 triệu quyển bán hết trong khoảng năm 1971-1973 ngay tại bến xe Elf.

Các nhà xuất bản lớn như Presse de la Cité rồi Gallimard và Le Seuil cũng nhập cuộc, lập ra các bộ sưu tập sách bỏ túi mang tên lần lượt Pocket, Folio và Points. Các nhà xuất bản nhỏ cũng nhảy vào thị trường mới này, có 400 bộ sưu tập của 100 nhà xuất bản - nhưng năm nhà xuất bản hàng đầu đã chiếm đến 60% thị trường sách bỏ túi.

Harlequin, cỗ máy khổng lồ ấn hành 60 quyển sách bỏ túi/tháng

Qua thời gian, sách bỏ túi dần mở rộng sang mọi thể loại: hướng dẫn thực hành, khoa học viễn tưởng, tiểu thuyết diễm tình, truyện tranh thiếu nhi... Năm 1978, từ Canada xuất hiện một bộ sưu tập kỳ lạ mang tên Harlequin, với hàng loạt chuyện tình cảm bày bán ở các siêu thị (Giam giữ cát, Nói dối quá khứ, Lời hứa của bác sĩ Beresford...) với tốc độ xuất bản thật khủng khiếp: 60 đầu sách/tháng, số lượng phát hành bình quân 10.000 quyển.

Theo Jean-Yves Mollier - giáo sư lịch sử cận đại và chuyên gia sách & xuất bản, sách bỏ túi đã làm sách mất hết linh thiêng: trước khi sách bỏ túi ra đời, người ta cất sách trong tủ bằng gỗ gụ và thông thường không dám đọc vì sợ nó hỏng! Với sách bỏ túi, người ta mang đi khắp nơi, đọc hết sạch, còn dám cho mượn mà không sợ bị hỏng. Những người dưới 30 tuổi không đọc gì khác ngoài nó. Phải nói rằng chất lượng sách hoàn toàn khác xa với những năm 1950, giấy xấu, các trang thường dính với nhau, bìa rách te tua...

Ngày nay cỗ máy xuất bản này chạy rất đều. Khi một quyển sách ở lần xuất bản đầu tiên vượt qua con số 10.000 quyển, hoàn toàn có đủ cơ may chuyển sang sách bỏ túi. Khi đó tác quyền được bán đấu giá và nhà xuất bản giành được sẽ phát hành sau đó một năm. Trong thực tế, hai hình thức bổ sung cho nhau. Anna Pavlowitch, phụ trách J’ai lu, tóm lược: “Với khổ lớn phải làm bằng thủ công, giống như phòng thí nghiệm để tìm ra tác giả. Sau đó chuyển sang sách bỏ túi, giống như sản xuất công nghiệp”.

Antoine Gallimard nói: “Sách bỏ túi cho phép một số tác giả không bán được nhiều trong lần đầu tiên có mặt lâu hơn ở các nhà sách”. Sách bỏ túi tạo ra cuộc sống thứ nhì cho mọi tác giả. Một số tác phẩm cổ điển đạt doanh số bán khổng lồ trong thời gian dài, như Le Grand Meaulnes của Alain-Fournier với hơn 4 triệu quyển, Nhật ký Anne Frank và Germinal mỗi quyển 3 triệu ấn bản. Hervé Bazin, với quyển Cú mổ của con rắn nằm trong danh sách tác phẩm kinh điển dành cho học sinh, nói: “Không thể chuyển sang dạng sách bỏ túi, có nghĩa là tác giả thuộc hạng 2”.

Sách bỏ túi ngày nay chiếm 25% thị trường sách nhưng chiếm 60-70% số lượng tác phẩm hư cấu. Sách điện tử không hề làm sách bỏ túi sợ hãi. Cécile Boyer-Runge, giám đốc “Sách bỏ túi”, nêu ra các ưu điểm của sách giấy: không cần pin để sạc điện, không cần thao tác công cụ, đọc thoải mái từng trang”. Và nó chẳng phải là vật dụng lý tưởng nhét trong balô hay sao?

Jean-Yves Mollier tiên đoán một tương lai sáng rực: “Giá sách còn quá cao. Chẳng bao lâu nữa, phần lớn tiểu thuyết sẽ được xuất bản trực tiếp dưới dạng sách bỏ túi, sẽ thay thế sách khổ lớn mà từ đó nó xuất thân”.

Lịch sử ra đời sách bỏ túi

Phóng to

Thế kỷ 17-18 Thời Trung cổ, những người bán dạo mang về nông thôn loại “văn chương bán rong” để kiếm ăn. Đó là các loại sách “ba xu” dễ ăn khách như: tiểu thuyết tình cảm, almanach, phiêu lưu ký... in trên giấy xấu.

1903 Ngày 21-12-1903, lần đầu tiên anh em nhà Goncourt trao tặng giải thưởng lớn để khuyến khích các “tác phẩm tưởng tượng bằng văn xuôi” cho các nhà sáng tác. Đó là phương cách thúc đẩy văn chương rất hiệu quả.

1905 Nhà xuất bản Arthème Fayard đạt số phát hành rất cao nhờ bộ sưu tập “sách đại chúng” với tác phẩm Trinh tiết và hư hỏng của tác giả Charles Mérouvel, nhưng cũng nhờ vào bộ truyện dài nhiều tập Fantomas của Allain và Souvestre.

1919 Ra đời ngay sau Thế chiến thứ nhất, thư viện lưu động là công cụ kinh doanh chính của các thư viện cho thuê sách. Nó còn tồn tại đến ngày nay để đi đến các thị trấn nhỏ, vùng nông thôn, trường học. Trong ảnh là tại Levallois-Perret của nước Pháp năm 1960.

1931 Ra đời bộ sưu tập độc đáo Pléiade. Mục tiêu là tập hợp toàn bộ tác phẩm của một nhà văn lớn trong một quyển sách duy nhất, cao cấp, khổ nhỏ để dễ sử dụng. Nó đã dẫn đến bộ sưu tập sách bỏ túi của Pléiade.

1967 Khi số lượng phát hành tăng cao, người ta phải sử dụng phương pháp sản xuất công nghiệp. Đây là cảnh in sách tại Nhà xuất bản Flammarion cho bộ sưu tập sách bỏ túi mang tên J’ai lu ở Chevilly-Larue, thuộc vùng Val-de-Marne.

1973 Với quyển Mở ngoặc kép (1973-1975) rồi đến Dấu lược (‘) (1975-1990), Bernard Pivot trở thành nhà xuất bản sách bỏ túi hàng đầu.

1974 Sách được phát hành từ FNAC, nhà phát hành sản phẩm văn hóa và giải trí hàng đầu. Vào cuối thập niên 1990, FNAC bán 12% sách tại Pháp, không tính sách khoa học và giáo khoa.

1978 Công ty Maxi-Livres chuyên mua sách chưa ra lò được thành lập năm 1978 để “đưa sách đến tay mọi người”. Năm 2005, nó đặt tại Paris những chiếc máy bán sách bỏ túi tự động, hoạt động 24/24 giờ.

1995 Với địa chỉ Internet Amazon.com do Jeff Bezos sáng lập năm 1995, độc giả có thể mua sách trực tiếp qua mạng. Chi nhánh tại Pháp của nó ra đời năm 2000. Amazon.com được xem là thư viện sách lớn nhất thế giới.

2003 Nhân kỷ niệm sinh nhật thứ 50, bộ sưu tập Sách bỏ túi công bố quyển sách thứ 1 tỉ của mình! Tác giả có số lượng phát hành lớn nhất: Agatha Christie (40 triệu quyển), Emile Zola (22 triệu) Hervé Bazin (12,5 triệu).

2008 Sách điện tử đời mới nhất: Cybook Gen 3, sắp xếp rất tiện lợi so với các thế hệ trước, nhưng vẫn không phải là mối đe dọa của sách bỏ túi. Thói quen đọc sách của con người còn rất lâu mới thay đổi!