Vệ tinh Nga - Mỹ đụng nhau trên không gian

TTCT - Ngày 10-2 vừa qua, một vệ tinh của Nga và một vệ tinh của Mỹ đã đụng nhau trên vũ trụ. Vụ va đụng bất ngờ này khiến các nhà quân sự Nga và Mỹ tự hỏi: chiến tranh các vì sao mà chúng ta đã nghe nói trên lý thuyết nay đã khởi sự sao? Nhiều câu hỏi được đặt ra liên quan tình trạng tắc nghẽn trên không gian và rác thải ngay trên đầu chúng ta.

Vệ tinh thương mại Iridium-33 của Mỹ và vệ tinh Kosmos-2251 của Nga đã đụng vào nhau ở độ cao 800km trên bầu trời Siberia, ở quỹ đạo thấp. Vụ va đụng này cũng gây ra tranh cãi về sự an toàn của các con tàu vũ trụ, bởi tai nạn trên xảy ra ở một độ cao có rất nhiều vệ tinh đang bay.

Hành vi cố ý hay tai nạn?

Phóng to

Trước đây chỉ xảy ra trường hợp các vệ tinh đụng với mảnh vỡ. Chẳng hạn hồi tháng 7-1996, một mảnh vỡ của tên lửa Pháp Ariane đã làm hư hỏng nặng vệ tinh gián điệp Pháp Cerise, khi va đụng với vận tốc 50.000km/giờ và làm hỏng phần trụ ổn định của vệ tinh. Hồi tháng 1-2005, xảy ra vụ va đụng giữa tầng cuối hai tên lửa của Mỹ và Trung Quốc được phóng vào những thời điểm khác nhau.

Hiện nguyên nhân vụ tai nạn vẫn chưa được làm sáng tỏ. Ông Igor Lisov, chuyên viên tên lửa của Nga, nói: “Vệ tinh Iridium của Mỹ, trái với vệ tinh của Nga, có một động cơ và có đủ nhiên liệu. Song không hiểu tại sao vệ tinh của Mỹ lại không lái lách sang một bên khi đến gần vệ tinh của Nga.

Có thể Công ty Iridium không nhận được báo động về vụ va đụng có thể xảy ra, hoặc do công ty không quan tâm. Vệ tinh của Mỹ luôn có thể di chuyển để tránh va đụng, nhưng trong thực tế nó đã không làm”. Trong 10 năm qua, Mỹ đã điều chỉnh bảy lần đường đi của các vệ tinh để tránh tai nạn xảy ra.

Mỹ đang theo dõi kỹ khoảng 500-600 mảnh vỡ do vụ va chạm tạo ra để xác định liệu các vệ tinh khác có gặp nguy hiểm không. Nói chung, Mỹ đang theo dõi khoảng 18.000 vật thể trong không gian - nhất là 800 vệ tinh do hơn 40 quốc gia đang khai thác - mà tất cả vật thể này đều lớn hơn 10cm.

Tuy nhiên, dù theo dõi được đường bay của các vật thể, song các chuyên gia cũng không thể xác định trước một cách chính xác liệu các vật thể ấy có thể va đụng nhau hay không. Ngoài ra, việc điều chỉnh đường bay của một vật thể để tránh va đụng vào một vật thể khác cũng không phải là không nguy hiểm: nó có thể đi lệch vào quỹ đạo của một vật thể khác.

Tướng Alexandre Iakouchine, chỉ huy các lực lượng không gian Nga, nói Kosmos-2251 là vệ tinh không còn thuộc nhóm các vệ tinh hoạt động từ năm 1995. Do đó, vệ tinh này không còn mang thiết bị cho phép thay đổi quỹ đạo. Trong khi đó, theo Iouri Karach - chuyên gia về chính sách không gian của Nga, trả lời phỏng vấn báo Nga lại cho biết: “Vệ tinh Iridium-33 của Mỹ được trang bị thiết bị đổi qua quỹ đạo khác.

Tại sao trong trường hợp này vệ tinh Mỹ không sử dụng thiết bị trên? Nếu áp dụng theo Luật hàng không, thiết bị nào có khả năng hoạt động tốt hơn thì nhường chỗ cho thiết bị kia. Ở đây vệ tinh Iridium-33 có thể lách tránh được”. Nhưng Iouri Karach nhận định chuyện không đơn giản bởi hai vệ tinh không thể né tránh nhau khi đang bay với vận tốc cao.

Trong khi đó, phát biểu với tờ Izvestia của Nga, chuyên gia Serguei Leskov cho rằng chắc chắn qua vụ việc này Nga có thể tìm ra một cách thức để tiêu diệt vệ tinh đang hoạt động của Mỹ bằng một vệ tinh đã hết hoạt động. Một số người cũng giải thích rằng Mỹ đã quyết định phá hủy vệ tinh Iridium gần hết thời gian sử dụng, bằng cách cho nó đụng vào bất cứ vật thể nào trước mặt.

Tờ Nezavissimaia Gazeta của Nga kết luận: “Dù các chuyên gia có nói về vụ va đụng này thế nào đi nữa thì ngày 10-2-2009 cũng sẽ đi vào lịch sử của ngành hàng không vũ trụ”.

Bãi rác ngay trên đầu chúng ta

Không gian đang nhanh chóng biến thành một bãi rác khổng lồ chứa chất thải do những hoạt động vũ trụ của con người tạo ra. Và mối đe dọa này đang có treo lơ lửng trên đầu chúng ta?...

Khi phóng vệ tinh nhân tạo đầu tiên lên không gian, con người không chỉ mở ra cánh cửa vũ trụ mà còn tìm thấy một “thùng rác” mới, và vì thế không gian quanh Trái đất đang nhanh chóng biến thành một bãi rác thải khổng lồ cho các hoạt động không gian của con người. Trên cao độ 200km có vô số vật thể như tên lửa, tầng tên lửa, vệ tinh bị hỏng và vô số mảnh vỡ kể cả ốc vít, bu loong hoặc các dụng cụ mà nhà du hành vũ trụ làm rơi khi bước ra khoảng không vũ trụ.

David Wright, chuyên gia về vũ khí vũ trụ của Mỹ thuộc Hội Các khoa học gia có trách nhiệm, nói: “Không còn nơi nào tệ hơn để trút rác thải nữa”. Ông Wright nhắc lại vụ va đụng này xảy ra tại cùng một cao độ với vụ thử chống tên lửa của Trung Quốc hồi năm 2007, tạo ra hàng ngàn mảnh vỡ mà người ta phải mất cả chục năm để tiêu hủy hết. Theo ông, tai nạn này cho thấy đã đến lúc khẩn thiết phải có luật lệ trên không gian để hạn chế việc thải rác trong vũ trụ. Ông nói: “Gần giống với thứ não trạng của thời chinh phục miền Viễn Tây của Mỹ...

Thời đó, người ta nói là chẳng cần luật lệ gì cả, bởi có ai gặp ai ở cái miền Viễn Tây mênh mông và hoang dã này đâu, do vậy người ta có thể vứt rác bất cứ đâu bởi chẳng làm phiền ai cả. Trong không gian cũng thế, người ta nghĩ là có thể xả rác lung tung mà không nguy hiểm gì... Phải thay đổi não trạng này”.

Phóng to

VIỄN THÔNG VÀ TRUYỀN DỮ LIÊU
Quỹ đạo: cao (đến cao độ 36.000km)
Số lượng: hơn 500 vệ tinh, trong đó gần 2/3 đang phục vụ lĩnh vực viễn thông.

Đúng là không gian xung quanh Trái đất đang chứa nhiều vật thể lớn do con người thải ra (gần 26.000 vật thể) và các vật thể nhỏ hơn, nhiều gấp ba lần con số trên đây, và chúng không ngừng va đụng nhau, sau mỗi lần đụng lại có thêm nhiều mảnh vỡ mới.

Hiện nay chỉ Nga và Mỹ là có khả năng kiểm soát sự ô nhiễm công nghiệp của không gian ngoài bầu khí quyển nhờ rađa và thiết bị quang học. Khoảng 10.000 vật thể, với kích thước nhỏ nhất là 10-30cm cho quỹ đạo thấp, và khoảng 1m cho quỹ đạo địa tĩnh, được chính thức kiểm soát: nghĩa là chúng đã được ghi vào danh bạ đặc biệt, nguồn gốc của chúng đã được xác nhận và được theo dõi thường xuyên.

Số lượng các vật thể có đường kính hơn 10cm được kiểm tra và theo dõi khoảng 14.000. Trong số này, 950 là các vệ tinh đang hoạt động của nhiều quốc gia. Số lượng các vật thể có đường kính nhỏ hơn 10cm là 200.000-250.000. Trong khi số lượng các vật thể có đường kính 0,1-1cm là 70-80 triệu, còn lại các vật thể có đường kính siêu nhỏ khoảng 1013-1014. Tuy nhiên đây chỉ là ước tính theo lý thuyết, bởi vì các vật thể này không thể được nhìn thấy qua kính viễn vọng và rađa nên không thể lập danh sách được.

Trong khi đó, một vật thể có đường kính 1/2mm được ném đi với vận tốc gấp 10-20 lần so với vận tốc viên đạn bắn ra có thể dễ dàng xuyên thủng áo giáp của một nhà du hành vũ trụ. Vụ va đụng của một vật thể có đường kính lớn hơn 1cm với một vệ tinh đang hoạt động có thể làm vệ tinh này ngưng hoạt động, mặc dù các vệ tinh lớn thường được trang bị phần chống va chạm.

Trong 15 năm khai thác Trạm quỹ đạo Mir của Liên Xô, nhiều vật thể nhân tạo lớn nhiều lần bay sát Trạm quỹ đạo ở khoảng cách 1-3km. Năm 2001, Trạm vũ trụ quốc tế (ISS) đã phải né tránh một giá đỡ kim loại nặng 7kg do các nhà du hành vũ trụ làm mất khi họ bước vào khoảng không vũ trụ.

Phóng to

Ô nhiễm phóng xạ khí quyển thật đáng sợ

Sự tích tụ nhiều vật thể do con người tạo ra trên quỹ đạo gây lo ngại sâu sắc về nạn ô nhiễm phóng xạ trong không gian. Trong quá khứ, Liên Xô đã phóng 33 vệ tinh có sức đẩy hạt nhân. Sau khi kết thúc nhiệm vụ, các tên lửa đẩy rời vệ tinh để đi vào một “quỹ đạo nghĩa trang” (ở cao độ 700-1.000km). Ở đấy, các tên lửa đẩy tách khỏi nhân của chúng, và đây là các vỏ chứa nhiên liệu hạt nhân.

Hiện nay, “quỹ đạo nghĩa trang” này có 44 vật thể phóng xạ của Liên Xô. Trong số này có hai vệ tinh còn chưa tách khỏi tên lửa đẩy hạt nhân của chúng (Kosmos-1818 và Kosmos-1867), nhiều vỏ chứa nhiên liệu và 12 động cơ phản lực dùng nhiên liệu lỏng hết hoạt động, 15 vỏ chứa nhiên liệu hạt nhân và 15 tên lửa đẩy hạt nhân không nhiên liệu, nhưng còn chứa chất lạnh phụ. Các vật thể này sẽ sống trên “quỹ đạo nghĩa trang” ít nhất 3-4 thế kỷ, thời gian đủ để sản phẩm của sự phân rã hạt nhân của uranium 235 tự phân rã đến mức an toàn.

Phóng to

THÁM THÍNH VÀ THÔNG TIN QUÂN SỰ
Quỹ đạo: thấp trung bình (cao độ 500-1.000km)
Số lượng: hàng trăm vệ tinh. Trong thời kỳ đầu chiến tranh Iraq, 83% thông tin quân sự được truyền qua vệ tinh này.

Một chuyên gia Nga về vệ tinh quân sự vũ trụ lo lắng các mảnh vỡ mới sẽ gây nguy hiểm cho các vệ tinh tình báo hải quân loại US-A có sức đẩy nguyên tử. Ông nói: “Vụ đụng chạm này có thể đẩy các mảnh vỡ của hai vệ tinh lên quỹ đạo cao hơn, nơi có nhiều vệ tinh quan sát cũ của Liên Xô trước đây đang bay, và các vệ tinh này được trang bị động cơ phản lực hạt nhân”.

Nước Mỹ cũng làm ô nhiễm phóng xạ trên không gian thêm nghiêm trọng. Tháng 4-1964, vệ tinh hỗ trợ hàng không Transit-SB có trang bị một máy phát điện đồng vị phóng xạ đã tự phân rã mà không đi vào quỹ đạo. Khi đốt cháy trong khí quyển, nó làm tản mác trên bầu trời phía tây Ấn Độ Dương, phía bắc của Madagascar gần 1kg uranium 238. Vài năm sau, vệ tinh khí tượng Nimbus B, có một pin uranium 235, bị rớt xuống Ấn Độ Dương. Hiện nay, không gian quanh Trái đất có bảy vật thể phóng xạ của Mỹ trên các quỹ đạo 800-1.000km và hai vật thể khác gần quỹ đạo địa tĩnh (cao độ 35.800km).

Nguy hiểm tiềm tàng của các vệ tinh “nguyên tử” của Nga và Mỹ là ở chỗ chúng va đụng vào các vật thể không gian có thể dẫn đến nạn ô nhiễm phóng xạ trên diện rộng trong vũ trụ. Ngoài ra, một số mảnh vỡ, với vận tốc quá yếu để có thể đứng trong quỹ đạo cũ, có thể rời quỹ đạo này và làm ô nhiễm một phần bề mặt Trái đất. Như vậy, không loại trừ sẽ xảy ra nạn ô nhiễm phóng xạ trầm trọng cho bầu khí quyển.

“Nghĩa trang vũ trụ”?

Phóng to

THÁM HIỂM KHÔNG GIAN
Quỹ đạo: cao (đến cao độ 1,6 triệu km)
Số lượng: không rõ

Trong số các giải pháp được nhắm tới, đầu tiên và quan trọng nhất là phải giảm số lượng vệ tinh được phóng lên bằng cách tăng tuổi thọ cho chúng và dùng các vệ tinh đa chức năng. Phải tính toán sao để vào cuối đời vệ tinh có đủ nhiên liệu để có thể hạ xuống các lớp dày đặc của khí quyển và được đốt cháy ở đó, hoặc đi lên các quỹ đạo có ít vệ tinh. Giải pháp thứ hai này xem ra được ưa thích hơn. “Nghĩa trang” các vệ tinh phải nằm khoảng 200-300km bên trên quỹ đạo địa tĩnh.

Việc quét dọn không gian quanh Trái đất xem ra không chắc chắn trong tương lai gần. Người ta đề nghị dùng tia laser để quét dọn, nhưng việc thiêu hủy các mảnh vỡ nhỏ nhất cũng đòi hỏi nhiều năng lượng. Ngoài ra, một số vật liệu có nguy cơ bị tia laser bóp vụn và làm gia tăng số mảnh vỡ trên không gian.

Phương pháp quét dọn này lại khá nguy hiểm, bởi vì việc phóng năng lượng mạnh có nguy cơ không những làm vỡ sự cân bằng nhiệt của bầu khí quyển, mà còn làm thay đổi thành phần hóa học của nó. Do đó, không có biện pháp thực tế hiệu quả nào để tránh ô nhiễm không gian đến cao độ hơn 600km, nơi mà hiệu ứng làm sạch của không gian, vốn hãm vận tốc xoay của vệ tinh, không còn tác dụng.

Cuối cùng, sự tích tụ các vật thể công nghiệp trên các quỹ đạo xung quanh Trái đất tạo ra một nguy hiểm khác: một khi ngưỡng nguy hiểm tới hạn, số lượng rác thải sẽ tăng theo cấp số nhân, do sự va đụng ngày càng xảy ra nhiều hơn. Điều này dẫn đến việc một ngày nào đó con người không còn có thể khai thác không gian được nữa.

Phóng to
LIÊN LẠC KHẨN CẤP Quỹ đạo: thấp (cao độ 800km) Số lượng: 17 tập đoàn lớn. Có hai loại vệ tinh thông tin khẩn cấp là Thuraya và Iridium, trong đó Iridium có 66 vệ tinh.	QUAN SÁT TRÁI ĐẤT Quỹ đạo: thấp (cao độ 700km) Số lượng: không rõ

THEO DÕI KHÍ TƯỢNG Quỹ đạo: thấp (cao độ 800km) Số lượng: khoảng 40 vệ tinh	TRỢ GIÚP HÀNG KHÔNG Quỹ đạo: trung bình (cao độ 19.300km) Số lượng: 35-100 vệ tinh. Hệ thống định vị toàn cầu (GPS) hoạt động nhờ hệ thống 27 vệ tinh trên quỹ đạo.

THEO DÕI THIÊN TAI Quỹ đạo: thấp (cao độ 800km) Số lượng: không rõ	CHUYỂN TIẾP CHƯƠNG TRÌNH TIVI Quỹ đạo: cao (cao độ 35.000km) Số lượng: hàng ngàn vệ tinh. Đa số là vệ tinh địa tĩnh, nên nếu bạn ở gần xích đạo bạn có thể nhìn chúng dễ dàng, vì chúng giống như các sao nhỏ.

Bóng ma chiến tranh không gian

Mỹ đang chi tiền phát triển các vũ khí không gian và từ chối mọi thương lượng

Không cần phải tưởng tượng nhiều để thấy một cuộc chiến trong không gian sẽ khủng khiếp thế nào. Một kẻ thù có thể vô hiệu hóa mạng vệ tinh của Mỹ bằng cách bắn lên vô số vũ khí chống vệ tinh và làm tê liệt ngay tức khắc bộ binh, không quân và hải quân Mỹ trên toàn cầu. Còn không gian sẽ bị ô nhiễm và không sử dụng được trong nhiều thập niên. Một phần hệ thống kinh tế toàn cầu sẽ bị sụp đổ.

Giao thông hàng không và truyền thông cũng bị tê liệt một phần. Điện thoại di động không còn hoạt động. Tương tự là các máy ATM và máy định vị toàn cầu (GPS). Và không thể tránh khỏi việc phóng tên lửa đầu đạn hạt nhân. Hệ quả của chiến tranh trên không gian quả khủng khiếp, đến nỗi những người bênh vực việc kiểm soát vũ khí như Daryl G. Kimball, thuộc Hội Bênh vực kiểm soát vũ khí ở Washington, cũng chỉ mong cấm tuyệt vũ khí trên không gian quanh Trái đất.

Điều này có thể đã quá trễ. Từ tháng

2-2008, một tên lửa Mỹ đã tiêu diệt một vệ tinh không còn kiểm soát được, và các chuyên gia nói rõ ràng Mỹ phải tìm cách có các phương tiện để tiến hành cuộc chiến tranh không gian. Việc này chắc chắn dẫn đến nguy cơ cạnh tranh. Các nhà chiến lược ở Lầu Năm Góc chuẩn bị điều mà nhiều nước khác cố gắng cấm đoán chỉ vì cùng một lý do: ngày nay nước Mỹ quá lệ thuộc vào không gian, đến nỗi không gian trở thành “gót chân Achille” của họ.

Chiến tranh không gian không thể tránh khỏi? Ý tưởng về một cuộc xung đột như thế đã có từ thời phóng Spoutnik, nhưng trong thời chiến tranh lạnh nó còn nằm trong các truyện khoa học viễn tưởng và không bao giờ bay vào vũ trụ vốn được cân bằng do cuộc chạy đua vũ trang giữa Mỹ và Liên Xô. Nhưng rồi mọi chuyện đang thay đổi. Hiện nay người ta thấy hơn mười quốc gia đã đưa vệ tinh, tất nhiên là vũ khí nữa, lên quỹ đạo.

Tháng 1-2007, Trung Quốc đã tỏ ra hả hê sau khi bắn hạ một vệ tinh khí tượng của họ ở cao độ 800km. Một ủy ban Quốc hội Mỹ đã tuyên bố trước khi tổng thống Bush nhậm chức: “Giai đoạn đầu của thời đại không gian là thí nghiệm và khám phá. Hiện nay chúng ta đang ở buổi rạng đông của một giai đoạn mới của thời đại không gian, thời kỳ làm chủ các hoạt động trong không gian”.

Tăng chi tiêu “bí mật”

Đối với những người ủng hộ kiểm soát vũ khí, việc Trung Quốc bắn hạ vệ tinh cho thấy cần mở rộng Hiệp ước về không gian ngoài tầng khí quyển năm 1967 do Mỹ và 90 quốc gia phê chuẩn, hiệp ước cấm sử dụng vũ khí hạt nhân, vũ khí giết người hàng loạt trên quỹ đạo và trên Mặt trăng. Trong viễn ảnh này, không gian phải là nơi dành cho việc khám phá và nghiên cứu chứ không để tiêu diệt nhân loại.

Trong khi chờ đợi, các nghiên cứu đang được tiếp tục theo hướng bảo vệ các vệ tinh Mỹ trong khi ngăn chặn các nước thù địch sử dụng vệ tinh của họ khi có xảy ra chiến tranh. Người ta cũng nghiên cứu laser và nhiều loại vũ khí thiết bị khác, chẳng hạn các ống kim loại nhằm thả xuống các mục tiêu trên mặt đất. Hiện giờ, các vũ khí này chỉ đang trong giai đoạn dự án.

Tuy nhiên, người ta cho rằng vũ khí này ít khả thi do việc phải chi rất nhiều tiền để đưa nó lên quỹ đạo. Elliot G. Pulham, lãnh đạo Space Foundation (Quỹ không gian), hội vô vị lợi ở Colorado Springs, khẳng định: “Dễ đe đọa một mục tiêu từ mặt đất hoặc biển hơn là từ không gian”.

Tại Quốc hội Mỹ, các nghị sĩ Dân chủ thường chống lại việc cho phép các chương trình vũ khí không gian. Nhưng John Pike, giám đốc của GlobalSecurity.org - một tổ chức chuyên về các vấn đề quân sự và không gian, cho biết trong các năm gần đây Cơ quan phòng vệ tên lửa đã tăng các khoản chi tiêu “bí mật”.