Việt Nam - 1/10 nước tệ nhất về chất lượng không khí

Đây là kết quả mới được công bố của một nhóm nghiên cứu lớn các nhà khoa học từ những trung tâm nghiên cứu môi trường (1) (Trung tâm luật và chính sách môi trường - Đại học Yale, Trung tâm quốc tế mạng lưới thông tin khoa học Trái đất - Đại học Columbia, Trung tâm hợp tác nghiên cứu - Ủy ban châu Âu).

Hằng ngày phải chống chọi với đủ loại khói bụi, chất lượng sống của người dân đang xuống cấp nghiêm trọng - Ảnh: Thuận Thắng

Nhóm này đã theo dõi, đánh giá và phân tích các chỉ số môi trường từ 132 quốc gia trên thế giới trong nhiều năm để đưa ra bảng tổng kết đánh giá chất lượng môi trường toàn thế giới và tạo ra một bảng xếp hạng EPI.

Việt Nam ở đâu?

Bảng xếp hạng EPI trung bình toàn thế giới (bao gồm 132 quốc gia và vùng lãnh thổ) được phân thành năm nhóm. 

Nhóm 1 gồm mười quốc gia có chất lượng môi trường tốt nhất, trong đó hầu hết là các quốc gia châu Âu, nơi được xem là có chất lượng sống cũng như chất lượng môi trường tốt nhất như Thụy Sĩ, Latvia, Na Uy, Luxembourg, Pháp, Áo, Ý, Anh, Thụy Điển và một quốc gia Trung Mỹ là Costa Rica. 

Nhóm 2 là các quốc gia có chỉ số EPI mạnh bao gồm 36 quốc gia (xếp thứ 11 đến 46), chủ yếu vẫn là các quốc gia châu Âu và các quốc gia phát triển ở châu Á, Mỹ. 

Có thể điểm mặt các quốc gia châu Á trong nhóm xếp hạng này gồm Nhật Bản, Malaysia, Brunei, Đài Loan (Trung Quốc), Thái Lan, Nepal, Philippines, Hàn Quốc. 

Nhóm thứ ba bao gồm 38 quốc gia (xếp từ hạng 47 đến 84) được gọi là nhóm các quốc gia có chỉ số EPI trung bình. VN có chỉ số EPI 50,64, đứng ở vị trí 79 và nằm gần cuối của nhóm này. Một quốc gia Đông Nam Á có tiếng sở hữu môi trường sạch đẹp, nhiều cây xanh là Singapore cũng bị rơi vào nhóm này, xếp ở vị trí 52.

Hai nhóm cuối cùng, nhóm thứ tư gồm các quốc gia có chỉ số EPI yếu (36 quốc gia) và nhóm thứ năm - yếu nhất (12 quốc gia). Láng giềng của VN là Trung Quốc xếp thứ 116, nằm sát cuối cùng của nhóm quốc gia thứ tư.

Có thể yên tâm khi thấy VN thuộc nhóm trung bình, nhưng kỳ thực chất lượng môi trường sống của chúng ta là đáng báo động bởi nhiều chỉ số cho thấy nguy cơ đó.

Không khí và nước đều tệ

Chỉ số về chất lượng không khí (ảnh hưởng đến sức khỏe con người) ở mức rất thấp: 31,0, tụt tới 28% so với chỉ số này vào năm 2000 (43,1), đứng ở vị trí 123/132 quốc gia được đánh giá và nằm trong mười quốc gia có chất lượng không khí tệ nhất. Điều này cho thấy bầu không khí ở VN đang ngày càng ô nhiễm và ảnh hưởng xấu đến sức khỏe con người.

Báo cáo này cũng phù hợp với chính các khảo sát độc lập từ VN, chỉ ra rằng chất lượng không khí của các đô thị VN đang suy giảm, nhiều nơi vấn đề ô nhiễm môi trường đã ở mức báo động. Tại các thành phố lớn, phương tiện cơ giới đường bộ là tác nhân chính gây ra ô nhiễm không khí.

Chất lượng nguồn nước tại VN cũng ở mức rất thấp (chỉ đạt 42,5 điểm), ở vị trí 80/132 quốc gia dù chỉ số này đã được cải thiện so với 12 năm trước. Một điều đáng suy ngẫm hơn là nước ta được đánh giá là nước có tỉ lệ nước ngọt cao so với thế giới (6,4%) (2), nhưng chất lượng nước sinh hoạt lại đang ở mức kém so với thế giới. 

Đồng thời, có một thực tế đáng buồn là tỉ lệ dân số được tiếp cận với nước sinh hoạt sạch rất kém (năm 2010 mới chỉ có 40% dân số nông thôn được sử dụng nước sạch (3)).

Với tình trạng các nguồn nước ngọt đang bị ô nhiễm trầm trọng do nước thải công nghiệp, sẽ rất khó có thể cải thiện chỉ số này trong thời gian ngắn nếu các cơ quan quản lý môi trường không có những biện pháp mạnh mẽ để bảo vệ nguồn nước.

Chất lượng nền nông nghiệp VN cũng được đánh giá rất thấp (xếp ở vị trí 80) dù đã được cải thiện. Điều này hoàn toàn dễ hiểu khi diện tích đất nông nghiệp đang ngày càng bị thu hẹp cộng với việc cơ giới hóa kém, sử dụng các hóa chất gây ô nhiễm khó kiểm soát. Nguồn cá và rừng của VN cũng đang trong tình trạng suy giảm chất lượng. 

Có thể nói gọn rằng hầu hết chỉ số môi trường và sinh thái ở VN đang bị suy giảm, kể cả việc sử dụng các nguồn năng lượng tái tạo.

VN được thiên nhiên ưu đãi, có bờ biển rất dài, thông lượng ánh nắng lớn nên có thế mạnh lớn cho việc tạo ra các nguồn năng lượng sạch, tái tạo (năng lượng mặt trời, năng lượng thủy triều), nhưng ta mới chỉ khai thác được chưa đầy 10% tiềm năng và điện năng được tạo ra cũng mới chỉ chiếm dưới 2% tổng công suất cả nước. 

Đây là điều hết sức đáng suy ngẫm trong việc hoạch định các chính sách năng lượng quốc gia.

Dù rằng chất lượng tổng thể môi trường VN chưa phải ở mức “quá tệ” nhưng đang diễn biến theo chiều hướng không khả quan. Phát triển công nghiệp tràn lan, kém kiểm soát những tác nhân gây ô nhiễm môi trường cộng với ý thức bảo vệ môi trường của người dân còn rất kém, sẽ khó hi vọng sớm cải thiện nếu thiếu hành động kiên quyết từ Chính phủ và các cơ quan chuyên trách.

Nhìn sang các láng giềng bên cạnh, VN ở cuối cùng so với các quốc gia Đông Nam Á. Quốc gia láng giềng đi trước VN trong quá trình công nghiệp hóa là Trung Quốc đã nhận những hậu quả rất xấu về môi trường do việc công nghiệp hóa tràn lan. VN cần rút ra bài học từ Trung Quốc để không rơi vào “vết xe đổ” tàn phá môi trường.

EPI được đánh giá như thế nào?

EPI được một nhóm nghiên cứu lớn các nhà khoa học Mỹ và châu Âu xây dựng, cộng tác với nhiều mạng lưới nghiên cứu về môi trường ở Canada, Hàn Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, Malaysia, Ai Cập và các tổ chức của Liên Hiệp Quốc. EPI dựa trên hai nhóm đối tượng chính: sức khỏe môi trường và sức sống của hệ sinh thái. Các chỉ số được tổng hợp dựa trên nghiên cứu tình huống.

Điểm khác biệt của EPI so với các đánh giá môi trường khác là nó được những nhà khoa học hàng đầu thế giới đang làm việc trực tiếp trong lĩnh vực khoa học môi trường từ nhiều nước, khu vực xây dựng. Nó cũng là một dự án đánh giá môi trường lớn được các trung tâm khoa học hàng đầu của Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu (EU) tài trợ.

__________

(1) http://epi.yale.edu/about(2) Vietnam Geography Profile 2012, http://www.indexmundi.com/vietnam/geography_profile.html(3) http://www.agroviet.gov.vn/Pages/news_detail.aspx?NewsId=13896

__________

Mô hình phát triển và công nghiệp hóa của Trung Quốc đã đặt ra nhiều thách thức nghiêm trọng lên môi trường và góp phần gây ra biến đổi khí hậu. Các chỉ số môi trường được sử dụng trong báo cáo EPI là tỉ lệ phát thải SO₂ trên đầu người và tỉ lệ này của VN cho thấy tình hình ở VN vẫn khá hơn, thải ra ít chất độc hại hơn vào môi trường.

Công nghiệp hóa nhanh chóng ở Trung Quốc đã gây ra ô nhiễm nước và không khí nặng nề. Các chỉ số này tuy vậy không phản ánh hết mọi khía cạnh của ô nhiễm môi trường ở hai nước. Ví dụ, Hà Nội nằm trong các thành phố ô nhiễm nhất châu Á và là thành phố ô nhiễm nhất Đông Nam Á. Khối lượng bụi trong không khí ở Hà Nội vượt quá mức cho phép nhiều lần. Nếu không hành động, lượng bụi ở Hà Nội sẽ lên đến 200mg/m³ - tức gấp 10 lần mức mà Tổ chức Y tế thế giới cảnh báo.

Khí thải từ các khu công nghiệp đang đe dọa môi trường sống - Ảnh: T.T.D.

Về biến đổi khí hậu, Trung Quốc cũng đi theo mô hình phát triển nhiên liệu hóa thạch của các nước phát triển vốn đã bộc lộ nhiều khiếm khuyết. Các chỉ số về phát thải CO₂ trên đầu người, CO₂ trên GDP và CO₂ trên mỗi đơn vị điện năng đều cao gấp đôi hay gấp 5 lần của VN. Trung Quốc là nguồn tiêu thụ than lớn nhất thế giới và sắp trở thành nguồn tiêu thụ điện chạy than lớn nhất với 68,7% tổng điện năng năm 2006 của nước này là từ than.

Để thực hiện mô hình phát triển này, năm 2009 Trung Quốc là nước phát thải hàng đầu CO₂ từ nhiên liệu hóa thạch. Ngành công nghiệp khai thác than của Trung Quốc là lớn nhất và nguy hiểm nhất thế giới xét về khía cạnh an toàn cho con người khi có hàng ngàn người chết mỗi năm từ các tai nạn mỏ than. Gần đây Chính phủ Trung Quốc đã có nhiều nỗ lực đáng kể như di dời các nhà máy nhiệt điện và điện chạy than ra khỏi khu hành chính Bắc Kinh và thay thế bằng các trạm phát điện chạy bằng khí gas.

Một bài học tích cực từ Trung Quốc là sự kết hợp đa dạng năng lượng của họ. Trong kế hoạch năm năm (2006-2010), Trung Quốc đã duy trì tăng trưởng kinh tế nhanh đồng thời với việc giảm tốc độ tăng điện. Trong giai đoạn 2008-2009, tổng nguồn cung điện của họ tăng 6% trong khi GDP tăng 10%.

Ở VN, GDP tăng khoảng 6% còn điện tăng 13%. Các con số thống kê chính thức từ các tổ chức quốc tế cho thấy trong giai đoạn 2001-2006, tốc độ tăng trưởng sản lượng điện của VN (15%) ở mức cao nhất trong khu vực trong khi Trung Quốc là 13%, Thái Lan 7%, Indonesia 7% và Ấn Độ 5%. Con số này ở Nhật Bản chỉ là 0,6%.

Trong thời gian tới, Chương trình Phát triển của Liên Hiệp Quốc sẽ hỗ trợ Bộ Tài nguyên - môi trường thực hiện thí điểm nghiên cứu EPI ở VN.