Đến Cairo xem tranh Papyrus 

Papyrus (Cyperus Papyrus) là tên loài cói giấy (giống thủy trúc) mọc nhiều bên bờ sông Nile. Trong điều kiện khí hậu thích hợp, cây này có thể cao tới 5m và đường kính thân là 5cm. Ngoài kỹ thuật làm giấy đã có từ thời Ai Cập cổ đại, người ta còn dùng cây này để đan lát và làm thuyền.

Tên của loại giấy làm từ thân cây cói giấy thực ra là Pa-Per-aa, Pa nghĩa là sở hữu, Per-aa nghĩa là Pharaoh, mang nghĩa rằng chỉ có vua mới là người được sở hữu loại giấy này. Tên Papyrus là do người Hi Lạp đọc trại đi, và từ “paper” trong tiếng Anh, “papier” trong tiếng Đức cũng có nguồn gốc từ đây.

Những bức tranh luôn hấp dẫn du khách. Ảnh: Nguyễn Thu Hậu

Giấy của sự chết

Cuộn giấy Papyrus không có chữ được tìm thấy lần đầu trong một lăng mộ thuộc vương triều thứ 1 (khoảng 3.000 năm trước CN). Cuộn giấy Papyrus có chữ tượng hình đầu tiên có niên đại của vương triều thứ 4.

Tại khu vực kim tự tháp Saqquara (khoảng 2.400 năm trước CN), chúng tôi đã nhìn thấy một phù điêu chạm khắc hình hai người đàn ông đang xẻ thân cây Papyrus để làm giấy. Và trong một xưởng sản xuất chúng tôi cũng đã tận mắt chứng kiến quy trình làm giấy Papyrus.

Quy trình làm giấy được truyền lại cho thế hệ sau

Trước hết người ta tước lớp vỏ xanh bên ngoài của thân cây, sau đó xẻ phần ruột trắng thành những sợi mỏng dài, đập giập và ngâm trong nước. Thời gian ngâm từ 3-7 ngày, càng ngâm lâu giấy càng sẫm màu. Những sợi dài được vớt ra sau khi ngâm và đặt chồng ngang dọc, lồng vào nhau giống như ta đan một tấm nan tre. Dùng một chiếc búa lớn người ta đập những sợi cói thật mỏng để chất keo trong sợi cói tiết ra như một chất kết dính thành một tờ giấy phẳng.

Tấm giấy này sau đó được ép nhiều ngày dưới một phiến đá nặng và sau cùng họ dùng một con lăn nặng đè qua tờ giấy giúp cho bề mặt được nhẵn hoàn toàn. Giấy này xưa được sản xuất dùng cho các ghi chép được đóng thành cuốn “Tử thư” (Book of Death) gồm những chỉ dẫn và hình vẽ cho các Pharaoh về những điều cần làm trong cuộc sống sau cái chết.

Cây Papyrus và cách làm giấy này chỉ được khôi phục vào năm 1969 nhờ nhà khoa học Dr. Hassan Ragab, người đã mang cây Papyrus từ Sudan về Ai Cập trồng ở gần Cairo, nghiên cứu và từ đó cách làm giấy Papyrus tưởng thất truyền đã được khôi phục.

Người Ai Cập cổ đại dùng cọ sậy để viết chữ tượng hình, nhìn hình dáng cũng tương tự như bút lông thời nay, cho phép thay đổi độ đậm nhạt của nét. Họ dùng bột than đốt từ gỗ trộn cùng nước và dầu cây keo (Acacia) để viết lên giấy Papyrus.

Những màu sắc dùng trên các trang viết của Book of Death trên giấy Papyrus là những pigment có từ đất hoặc đá tự nhiên vùng sa mạc, thường gặp là đỏ, đen, trắng, xanh lá, xanh trời và vàng đất. Màu xanh trời đặc trưng đến nay vẫn có tên là xanh Ai Cập được hình thành từ cát thạch anh, đồng từ đá malacite, calcium oxide và natron, là những chất có trong nguồn nước của Ai Cập.

Người Ai Cập cũng chế ra được pigments màu xanh lá mà nay ta gọi là Acient green bằng cách kết hợp xanh Ai Cập với màu vàng đất. Màu vàng đất hình thành nhờ sự kết hợp giữa các loại đá chứa chất sắt, bao gồm đất sét và silica. Còn họa sĩ ngày nay có thể sáng tác bằng mọi chất liệu như bột màu, sơn dầu, màu nước, mực... trên giấy Papyrus.

Giải thích cách làm giấy Papyrus. Ảnh: Đông Thuỷ

Cuộc chơi của du khách

Nếu như xưa kia người Ai Cập cổ đại chủ yếu viết chữ tượng hình (mà trên thực tế cũng là vẽ) trên giấy Papyrus với nội dung là những câu bùa chú, những lời dặn dò cho người chết về cách ứng xử trong thế giới vĩnh hằng, thì ngày nay tranh Papyrus chủ yếu dành cho khách du lịch.

Môtip của những tranh này thường mô phỏng những tác phẩm chạm khắc, những bức tranh tường nổi tiếng trong các lăng mộ của các Pharaoh, các vị thần cùng những linh vật tượng trưng cho họ, các biểu tượng theo đức tin của người Ai Cập cổ đại, hay trích đoạn những câu chuyện theo truyền thuyết Ai Cập...

Tranh Papyrus cổ có bố cục khá chặt, ở một số bức tranh, bố cục nhiều tầng và cách tạo hình cơ thể, những động tác của nhân vật, vị trí các linh vật... đã tạo nên nhịp điệu khá sinh động cho tranh. Những họa tiết gạch ngang, chéo, chấm và nhiều chi tiết trên quần áo, tóc, thân thể nhân vật cũng khá tinh tế khiến bức tranh Papyrus cổ dù kiệm màu vẫn mang tính trang trí cao.

Chúng tôi ít nhìn thấy sáng tác mới với những chủ đề hiện đại của các họa sĩ ngày nay trên giấy Papyrus tại các gallery hay bảo tàng. Tại phòng tranh thuộc các xưởng sản xuất giấy Papyrus mà chúng tôi có dịp ghé thăm, môtip phần lớn là truyền thống.

Họa sĩ thời nay sử dụng nhiều màu sắc và chất liệu hơn, nhưng phần lớn vẫn là bột màu, bởi đặc tính trơn láng, dễ dàn trải, trong và ít pha tạp trong hòa sắc của nó. Du khách tới Ai Cập hầu như ai cũng muốn mua ít nhất một bức tranh Papyrus làm kỷ niệm. Nhưng khả năng bị mua phải tranh Papyrus in bằng máy hàng loạt trên bẹ chuối khô, vỏ bắp (ngô) là rất cao, nhất là khi bạn mua tại những cửa hàng nhan nhản tại các điểm du lịch. Để phân biệt được tranh giả, tranh thật là rất khó và không có nhiều tiêu chí để có thể dựa vào.■