Bóng đá toàn cầu hóa

Phóng to

Những cầu thủ chuyên nghiệp châu Phi như Jay Jay Okocha (10) đã bị giới chủ kiểm soát và khống chế tất cả hoạt động liên quan đên thi đấu

Trong thực tế, yếu tố quốc tịch và màu cờ sắc áo quốc gia đã không còn hoàn toàn đúng nghĩa đen. Bộ mặt của bóng đá dù ở giải châu lục cũng đã mang màu sắc toàn cầu, và diện mạo bóng đá toàn cầu tồn tại nhiều vấn đề đang được tranh luận gay gắt…

Nhìn tổng quát, Euro 2004 không khác mấy một World Cup. Điều này không chỉ thể hiện ở tính đẳng cấp thế giới của các cầu thủ mà còn ở góc độ nguồn gốc quốc tịch - yếu tố vốn thể hiện cực rõ ở các giải câu lạc bộ (CLB) châu Âu. Đến năm 2002, cầu thủ sinh tại Anh chỉ còn chiếm 40% số cầu thủ tham gia giải ngoại hạng (Premiership).

Trong mùa bóng 2002-2003, chín trong 23 cầu thủ Real Madrid là thành phần không thuộc bản xứ. Tỉ lệ trên là 15/26 đối với Inter Milan; 9/27 với Juventus; 13/25 với Internazionale; 17/27 với Ajax; 9/31 với Manchester United; 16/22 với Arsenal và 9/16 với Bayern Munich.

Hiện có khoảng 1.000 cầu thủ châu Phi có mặt trong các CLB châu Âu; và Liên đoàn Bóng đá Brazil cho biết có đến 5.000 cầu thủ nước họ thi đấu chuyên nghiệp cho các CLB nước ngoài. Kết quả: một sự thay đổi đáng kể đã hình thành trong văn hóa bóng đá châu Âu. Cho đến đầu thập niên 1990, người ta vẫn còn có thể phân biệt ranh giới các trường phái bóng đá, chẳng hạn phong cách hoa mỹ ngẫu hứng của Brazil hoặc chiến thuật thực dụng tốc chiến tốc thắng của châu Âu.

Phóng to Chủ tịch FIFA Sepp Blatter: “Các CLB hàng đầu châu Âu ngày càng hành xử như những kẻ thực dân kiểu mới, không hề quan tâm di sản và văn hóa mà chỉ hùng hục cưỡng hiếp kinh tế lẫn xã hội bằng cách cướp đi những cầu thủ giỏi nhất của các nước đang phát triển”

Bóng đá: “một vốn bốn lời”

Toàn cầu là một trong những nguyên nhân nhưng không là tất cả. Yếu tố thương mại mới tạo ra nhiều ảnh hưởng đáng kể. Doanh thu hằng năm của các CLB Premiership đã tăng 500% trong hơn 10 năm qua. Bóng đá bắt đầu trở thành một sản phẩm “một vốn bốn lời” và sự thương mại hóa bóng đá thể hiện ở các yếu tố tài trợ, bản quyền truyền hình, kinh doanh sản phẩm ăn theo và đặc biệt sự chuyên nghiệp hóa trong quản lý hoạt động kinh doanh bóng đá.

Các CLB khổng lồ đều mang hình thù công ty thương mại hơn là CLB thuần túy thể thao (Manchester United có tên trên thị trường chứng khoán London), và một thế hệ mới các giám đốc điều hành cũng xuất hiện - như David Gill của Manchester United hoặc Peter Kenyon của Chelsea.

Họ nói ngôn ngữ bóng đá bằng kho từ vựng chuyên ngành kinh tế, từ cổ phiếu đến bảng cân đối tài chính. Họ xem CLB như thương hiệu, cầu thủ như vốn liếng hoặc tài sản doanh nghiệp, người hâm mộ như khách hàng và địa điểm thi đấu như thị trường. Tính chuyên nghiệp hóa hoạt động thương mại bóng đá cũng thể hiện ở các chiến dịch tiếp thị - điều chưa từng có cách đây vài thập niên.

Mùa hè 2003, David Beckham đã được tiếp thị và quảng cáo cho Real Madrid bằng chuyến du hành châu Á. José Angel Sanchez (giám đốc tiếp thị Real Madrid) nói: “Như một hãng phim, việc đội bóng có một cầu thủ cỡ Zidane có giá trị không khác một bộ phim có mặt Tom Cruise”.

Mafia bóng đá

Phóng to

Dù thế nào, bóng đá câu lạc bộ cũng không thể sánh bằng tinh thần màu cờ sắc áo đội tuyển quốc gia

Hiện tượng tương tự cũng xảy ra cho lục địa đen châu Phi. Các cầu thủ siêu đẳng tại Cúp các nước châu Phi gần đây đều ăn lương CLB châu Âu. Tất nhiên, yếu tố tưởng thưởng là nguyên nhân hàng đầu (lương hậu và chế độ ăn uống - tập luyện tốt…).

Trong cuộc phỏng vấn gần đây với tờ Observer Sports Monthly, chủ tịch FIFA Sepp Blatter đã cho thấy ảnh hưởng (nói đúng hơn là hậu quả) của cơn lốc “thiên di” dữ dội trong làng bóng đá châu Phi như thế nào: “Không có cầu thủ giỏi nhất tại các giải quan trọng, làm sao ta có thể hi vọng tìm được sự ủng hộ mạnh từ khán giả? Làm sao ta có thể kỳ vọng nhà tài trợ đầu tư ở cấp độ trong nước? Điều này ngày càng làm què quặt nền bóng đá quốc gia tại các nước châu Phi (ngay tại Brazil, lượng khán giả đến sân cũng giảm 40% trong 15 năm qua)”. Có thể quan sát sự chênh lệch giữa vị trí của nền bóng đá quốc gia (theo xếp hạng của FIFA) với vị trí kinh tế quốc dân (theo xếp hạng của Ngân hàng Thế giới - WB) để thấy rõ vấn đề hơn. Theo số liệu WB 2003, Brazil xếp hạng 94 (tính bình quân GDP đầu người).

Argentina hạng 5 trong bảng xếp hạng gần đây nhất của FIFA nhưng ở vị trí thứ 70 của WB. Nhiều quốc gia truyền thống bóng đá tại Mỹ Latin cũng có đời sống kinh tế èo uột tương tự: Uruguay (hạng 93 WB), Paraguay (132 WB). Và bức tranh châu Phi càng rõ hơn hết: Nigeria (195 WB), Senegal (176 WB) và Cameroon (167 WB) dù cả ba đều là “hảo thủ” tại các kỳ World Cup.

Hiện tượng tham nhũng là một biến dạng nữa của bóng đá chuyên nghiệp. Tại Brazil, giới “mafia bóng đá” đã bán cầu thủ bằng cách chạy chọt cho anh ta lọt vào đội tuyển quốc gia nhằm nâng giá. Tình trạng khai thác cạn kiệt tài năng bóng đá tại châu Phi càng u ám hơn. Có hơn 150 huấn luyện viên bóng đá tại Senegal nhưng đều dưới sự quản lý của Hiệp hội các nhà quản trị trường huấn luyện bóng đá (AFSM) mà mục đích chính của AFSM là săn lùng tài năng để xuất khẩu!

Cùng lúc, các CLB sừng sỏ cũng bắt đầu đặt trạm tiền tiêu săn lùng tài năng tại châu Phi. Tình trạng hốt “lúa giống” lẫn “lúa non” của giới chủ châu Âu có lúc báo động đến nỗi FIFA từng phải can thiệp với luật nghiêm cấm CLB châu Âu tuyển mộ cầu thủ dưới 18 tuổi vào năm 2001. Ngoài ra, hiện tượng đầu quân cho CLB giàu tại châu Âu của các cầu thủ thế giới thứ ba không chỉ làm tổn hại tương lai bóng đá quốc gia mà còn gây nhiều vấn đề khá nghiêm trọng cho đội tuyển quốc gia mình. Khi Nigeria lập một trại huấn luyện tại Bồ Đào Nha vào tháng 12-2003 nhằm chuẩn bị Cúp các nước châu Phi, chỉ tám cầu thủ Nigeria đến dự trong số 41 cầu thủ Nigeria (đang thi đấu tại châu Âu) được mời. Vài trường hợp đã bị ngăn chặn bởi ông bầu, như Sam Allardyce (ông bầu của Jay Jay Okocha), Arsène Wenger (Kanu) hoặc David Pleat (Freddie Kanouté).

Tương lai của bóng đá như thế nào chính là câu hỏi lớn nhất từ hiện tượng “hút máu” của giới trùm công nghiệp, từ ông trùm lọc lõi đến những tay mới nổi như Roman Abramovich của Chelsea. Observer Sports Monthly cho biết 18 CLB giàu nhất châu Âu từng cố xé bỏ những nguyên tắc cạnh tranh để tạo ra một liên hiệp siêu mạnh chỉ gồm chính họ, không ai được nhảy vào và các thành viên bị ràng buộc chặt chẽ đến mức không thể tách riêng.

Và tập đoàn mafia này chỉ “nhả” cầu thủ cho đội tuyển quốc gia trong các mùa đấu giải quốc tế mà thôi. Xin mở ngoặc, vấn đề bóng đá toàn cầu và sự thương mại hóa đến mức đỉnh điểm của nó đã thu hút sự chú ý thậm chí trong giới bình luận chính trị. Không phải tự nhiên mà một chuyên san vốn chỉ nói về chính trị ngoại giao như Foreign Policy cũng đề cập xu hướng bóng đá toàn cầu.

Trong bài viết “Soccer Vs. McWorld” trên Foreign Policy (số tháng 1 và 2-2004), tác giả Franklin Foer đã nói đến vấn đề này và đưa ra thêm vài bằng chứng, chẳng hạn việc Công ty Hicks-Muse-Tate & Furst (Mỹ) đầu tư hàng chục triệu đôla vào hai CLB bóng đá tại São Paulo (Brazil); Công ty tiếp thị Thụy Sĩ ISL mua cổ phần CLB Flamengo (Rio de Janeiro); hoặc Tập đoàn thực phẩm Ý Parmalat đầu tư vào CLB Palmeiras (São Paulo)…

Dù thế nào, Martin Jacques (Observer Sports Monthly) cũng đưa ra một bình luận lạc quan: “Euro 2004 sẽ nhắc chúng ta tất cả mặt trái trên. Dù sức hấp dẫn của bóng đá CLB như thế nào cũng không thể so với sự chú ý và ủng hộ ở khía cạnh quốc gia và tinh thần dân tộc. Dù chúng ta ngưỡng mộ Arsenal hoặc Manchester United nhưng sự ủng hộ đó rõ ràng rất hạn chế so với tình cảm dành cho đội tuyển quốc gia (trên sân đấu giải quốc tế). Như vậy, ít ra cũng có vài lý do để hi vọng cho tương lai bóng đá”.