Vốn mạo hiểm và vốn kiên nhẫn

Tuy vậy, sử dụng số tiền lớn đó như thế nào cho hiệu quả nhất lại là một vấn đề không hề đơn giản.

Làm thế nào để khu vực tài chính có thể hỗ trợ tốt hơn cho đổi mới sáng tạo và tăng trưởng quốc gia? Những công cụ tài chính nào có thể dẫn đến cải thiện khả năng cạnh tranh quốc gia? Nhà nước nên đóng vai trò gì, nếu có, trong việc định hướng vốn?

Đó là những câu hỏi được đặt ra ở mọi quốc gia với các giải pháp khác nhau. Bài này sẽ lấy trường hợp Trung Quốc - quốc gia có nhiều điểm tương đồng về kinh tế chính trị với Việt Nam - làm một tham chiếu.

Nhà nước cũng đầu tư mạo hiểm

Trung Quốc đã và đang thử nghiệm nhiều cơ chế tài chính đặc thù, trong đó vốn tài chính của nhà nước kết hợp với các cơ chế kinh tế thị trường để hỗ trợ các chính sách phát triển kinh tế và khoa học công nghệ. 

Sự thành công vượt bậc của các công ty công nghệ cao của Trung Quốc, trong đó phải kể đến các "kỳ lân" (unicorn) - tức công ty khởi nghiệp đạt vốn hóa trên 1 tỉ đô la đã lên tới 206 (số liệu năm 2019), vượt qua con số 203 của Mỹ, cho thấy hiệu quả của các quỹ đầu tư của Trung Quốc, theo BBC.

Ngay từ những năm 1980, lãnh đạo Trung Quốc đã nhận thấy tầm quan trọng của nền kinh tế dựa vào khoa học và công nghệ. Năm 1988, họ đã cho phép chính quyền địa phương và các trường đại học thành lập các khu công nghiệp công nghệ. 

Và cũng chính trong thời gian này, Trung Quốc đã cho các công ty nhà nước huy động vốn thông qua các kênh không chính thức tại Hong Kong.

Làn sóng quỹ đầu tư mạo hiểm (venture capital) của Trung Quốc chỉ mới được truyền thông quốc tế nhắc đến nhiều trong những năm gần đây, nhưng thật ra, nó đã có một lịch sử phát triển qua gần ba thập kỷ. 

Năm 1998 là một dấu mốc phát triển quan trọng trong lịch sử quản lý các công ty đầu tư mạo hiểm của Trung Quốc. Hội nghị Hiệp thương chính trị nhân dân Trung Quốc năm 1998 đã thông qua đề xuất thành lập một hội đồng các vốn cổ phần đặc biệt cho các doanh nghiệp công nghệ tư nhân và nới lỏng các rào cản pháp lý xung quanh quỹ đầu tư mạo hiểm.

Mặc dù việc thành lập hội đồng bị trì hoãn cho đến năm 2009, nhưng tín hiệu chính trị từ chính quyền đã được ghi nhận, và các quỹ đầu tư mạo hiểm nước ngoài bắt đầu phát triển mạnh ở Trung Quốc đại lục. 

Năm 2000, Alibaba đã nhận được khoản đầu tư 20 triệu đô la từ SoftBank và công ty Internet khởi nghiệp SINA đã nhận được khoản đầu tư 250 triệu đô la từ một số quỹ đầu tư mạo hiểm nước ngoài năm 2010, tờ Wall Street Journal đưa tin.

Chiến lược quốc gia gặp kinh tế thị trường

Vào giữa những năm 2000, những thay đổi đáng kể về mặt thể chế đã hình thành. Năm 2005, Ủy ban Cải cách và Phát triển quốc gia (NDRC) đã thông qua các biện pháp quản lý doanh nghiệp đầu tư mạo hiểm, trao nhiều quyền tự do hơn cho cả các quỹ đầu tư mạo hiểm trong và ngoài nước trong việc huy động vốn và sử dụng chúng. 

Vào năm 2006, họ đã thông qua luật đối tác, giúp các nhà đầu tư mạo hiểm nước ngoài dễ dàng vào Trung Quốc và thành lập liên doanh cho mục đích hoạt động đầu tư mạo hiểm.

Điểm qua lịch sử phát triển các giai đoạn hình thành và phát triển các quỹ đầu từ mạo hiểm của Trung Quốc để thấy những thành tựu gần đây của các công ty công nghệ cao của Trung Quốc không phải là kết quả ngày một ngày hai mà là một quá trình chuẩn bị và liên tục điều chỉnh, bổ sung qua hàng chục năm. Những kinh nghiệm họ tích lũy được từ quá trình này là rất đáng giá.

Một trong các kinh nghiệm cần nói tới là kể từ năm 2014, phương tiện tài chính mới và lớn nhất của Trung Quốc là các quỹ hướng dẫn (Guidance Fund - GF) của chính phủ, đôi khi được gọi là quỹ hướng dẫn công nghiệp được thành lập. Đây là các quỹ đầu tư mạo hiểm công - tư do nhà nước tài trợ với nhiệm vụ kép là hỗ trợ các mục tiêu chính sách công nghiệp trong khi vẫn mang lại lợi nhuận đầu tư. 

Họ muốn tạo ra sự cạnh tranh trên thị trường cho các doanh nghiệp nhà nước đồng thời chuyển hướng nguồn tài trợ của chính phủ cho các công ty tư nhân. Quy mô của các quỹ này rất lớn, với mục tiêu huy động vốn lên tới 1.600 tỉ đô la, theo americanaffairsjournal.org.

Các quỹ hướng dẫn trợ cấp cho ngành công nghiệp thông qua đầu tư cổ phần. Cách làm này không giống các phương pháp trước đây của Trung Quốc là cung cấp trợ cấp thông qua các khoản vay giá rẻ (tín dụng với lãi suất thấp - giống như chương trình của Chính phủ Việt Nam mới công bố) hoặc các khoản tài trợ hoàn toàn (cho một số lĩnh vực ưu tiên). 

Nhìn vào các quỹ hướng dẫn này, thấy rõ các nguồn lực khổng lồ mà Trung Quốc đang hướng đến chính sách công nghiệp và tham vọng công khai của quốc gia này về việc thực sự vượt qua Hoa Kỳ về công nghệ tiên tiến.

Các quỹ GF này cũng tài trợ cho các công ty khởi nghiệp, nhưng không giống như các quỹ đầu tư mạo hiểm của Mỹ, quỹ cung cấp vốn đầu tư lâu dài để mở rộng quy mô công nghệ phần cứng và sản xuất tiên tiến - những thứ vốn thường đòi hỏi nhiều thời gian.

Quỹ GF lớn nhất, quỹ Mạch tích hợp điện tử quốc gia (National Integrated Circuit Fund, gọi tắt là Big Fund), từ 2014 đến nay đã đầu tư cho các công ty công nghệ với số tiền hàng chục tỉ đô la. Cụ thể là 21,8 tỉ USD (giai đoạn 2014-2019), 29,08 tỉ USD (giai đoạn 2019-2024) và mới đây thông qua 47,5 tỉ cho giai đoạn 2025-2029.

Vốn kiên nhẫn

Nhà kinh tế học người Mỹ Barry Naughton (một chuyên gia về kinh tế Trung Quốc, với loạt nghiên cứu sâu rộng liên quan đến công nghiệp, thương mại, tài chính và quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường của Trung Quốc) nhận định rằng mục đích của Big Fund là "giúp các công ty mở rộng quy mô… 

Mục tiêu là tiếp nhận các công ty và dự án hiện có và cung cấp cho họ nguồn vốn dồi dào để hoàn thành các dự án quy mô lớn một cách nhanh chóng… Và đây là sự kết hợp hữu cơ giữa chiến lược quốc gia và cơ chế thị trường", trang americanaffairsjournal.org dẫn lời.

Cần để ý rằng các GF của Trung Quốc không phải là bản sao trực tiếp các đầu tư mạo hiểm ở Mỹ. Sự tồn tại của chúng là một nét đặc thù trong bối cảnh kinh tế chính trị Trung Quốc, và hết sức khó hiểu với thế giới bên ngoài. 

Các GF có mục đính chính trị cũng như kinh tế. Có thể thấy bằng cách chuyển hướng đầu tư của nhà nước vào khu vực tư nhân, chúng cung cấp cho chính phủ thêm một cửa sổ để giám sát sự ổn định tài chính của các doanh nghiệp tư nhân, dù có thể thấy đôi khi đây là sự giám sát mang tính cưỡng chế.

Bất chấp nhiều vấn đề nảy sinh, các GF là một biện pháp mới có tác dụng lớn trong việc cung cấp vốn lâu dài cần thiết để xây dựng năng lực sản xuất và các ngành công nghiệp chiến lược của Trung Quốc.

Một số quỹ hướng dẫn của Chính phủ Trung Quốc được thành lập vào khoảng đầu những năm 2000, nhưng chúng bắt đầu trở thành công cụ tài trợ chính sách công nghiệp lớn vào khoảng năm 2014. 

Đây là thời điểm chính phủ công bố "Hướng dẫn thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp vi mạch tích hợp quốc gia". Báo cáo nhấn mạnh việc sử dụng các công cụ tài trợ chính sách công nghiệp truyền thống, chẳng hạn qua các ngân hàng phát triển trong nước và các ngân hàng thương mại. 

Nhưng báo cáo cũng kêu gọi một cơ chế tài chính mới: một quỹ đầu tư cho ngành công nghiệp vi mạch tích hợp quốc gia - một quỹ hướng dẫn công nghiệp thực hiện các khoản đầu tư vốn cổ phần sở hữu - dành riêng cho lĩnh vực này. 

Quỹ sẽ tập trung "vào việc hỗ trợ sản xuất vi mạch tích hợp với hoạt động theo định hướng thị trường... và khuyến khích nhiều quỹ đầu tư mạo hiểm xã hội và đầu tư vốn cổ phần khác nhau tham gia vào ngành công nghiệp".

Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc bắt đầu nhận ra những sai sót của các chương trình trợ cấp và các công cụ chính sách công nghiệp truyền thống khác. Lợi ích của việc sử dụng cấu trúc giống như đầu tư mạo hiểm hoặc vốn tư nhân này là đưa sự cạnh tranh của thị trường vào chính sách công nghiệp. 

Nhà nước vẫn nắm quyền kiểm soát và quyết định lĩnh vực hoặc hoạt động đầu tư, nhưng các quỹ này tạo ra sự cạnh tranh, ngay cả khi giữa các doanh nghiệp nhà nước.

Cần bàn tay tư nhân

Một quỹ hướng dẫn là một quỹ có sự tham gia mạnh mẽ của nhà nước, thông qua nguồn lực tài chính cũng như nguồn nhân lực, đầu tư vào các ngành công nghiệp chiến lược mới nổi. Các quỹ hướng dẫn thường tập trung vào việc hỗ trợ một lĩnh vực cụ thể (như vật liệu tiên tiến) hoặc một hoạt động cụ thể (như nâng cấp một lĩnh vực công nghiệp).

Mặc dù các quỹ hướng dẫn được nhà nước tài trợ, một mục tiêu đặt ra là việc quản lý phải có nền tảng của khu vực tư nhân. 

Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đã ngầm thừa nhận nhận định của cựu chủ tịch ĐH Harvard, cựu bộ trưởng tài chính Mỹ, Lawrence Summers rằng "chính phủ là một nhà đầu tư mạo hiểm hết sức tồi". Vì thế các quỹ GF tìm cách thuê các nhà đầu tư mạo hiểm chuyên nghiệp trong khu vực tư nhân thay vì để nhân viên nhà nước điều hành.

Những kinh nghiệm của Chính phủ Trung Quốc nói trên cho thấy nguồn tài chính (tín dụng lớn có lãi suất rẻ) chỉ là một khởi đầu để thúc đẩy nền kinh tế công nghệ. 

Và phạm vi đầu tư của các quỹ này bị quy định rất chặt chẽ: "không được đầu tư vào cổ phiếu trên thị trường thứ cấp, hợp đồng tương lai, bất động sản, quỹ đầu tư chứng khoán... các kế hoạch bảo hiểm và các công cụ phái sinh tài chính khác". 

Mục tiêu cốt lõi của các quỹ là hỗ trợ phát triển công nghiệp trong nền kinh tế thực, bằng cách cung cấp nguồn vốn kiên nhẫn (patient capital) cần thiết để vượt qua "thung lũng tử thần" - giai đoạn mà các doanh nghiệp sản xuất cần vốn lớn để mở rộng quy mô nhưng chưa tạo ra doanh thu trong nhiều năm tới. Chính phủ Trung Quốc đã nêu rõ rằng các quỹ được lập ra nhằm lấp đầy khoảng trống này.

Lưu Kha Phong (Liu Kefeng), chủ tịch Quỹ đổi mới khoa học và công nghệ Bắc Kinh, đã phát biểu tại một hội nghị đầu tư ở Bắc Kinh vào năm 2019 rằng "định vị đầu tiên của chúng tôi là trở thành nguồn vốn kiên nhẫn. 

Chức năng cốt lõi của vốn kiên nhẫn là phải bao phủ toàn bộ quá trình chuyển hóa các thành tựu khoa học và công nghệ, và giúp các doanh nghiệp đổi mới khoa học công nghệ vượt qua thung lũng tử thần".

Một trong những điểm yếu nhất trong hệ sinh thái của nền kinh tế công nghệ ở Việt Nam là thiếu vắng hệ thống các quỹ đầu tư mạo hiểm, của cả nhà nước lẫn tư nhân, ảnh hưởng lớn tới phát triển cho nền kinh tế khởi nghiệp - vốn là thành phần quan trọng ở các quốc gia có nền kinh tế năng động. Khi đổi mới sáng tạo và phát triển nền kinh tế công nghệ đang trở thành quốc sách của nhà nước, Việt Nam cần chú trọng lĩnh vực này.■