Những đại sứ nghệ thuật và Việt Nam tương lai

Gần đây, khi lướt mạng xã hội để đọc về Việt Nam và châu Á, tôi ngạc nhiên thấy rằng chỉ cách nhau vài giây, đã xuất hiện hai bài đăng thú vị có thể liên kết chặt chẽ với nhau hơn thoạt tưởng.

Bài đầu tiên là của các nhà ngoại giao Việt Nam kỷ niệm 80 năm thành lập Bộ Ngoại giao - năm nay là một năm rất nhiều ngày kỷ niệm lịch sử ở Việt Nam. Trên nền đỏ, số tám lớn và số không nhỏ hơn xuất hiện bên cạnh chân dung mỗi người bạn.

Bài đăng thứ hai là thông báo về triển lãm của Nguyễn Thủy Tiên, một nghệ sĩ trẻ Việt Nam mà tôi theo dõi từ khi cô tham gia một workshop nhiếp ảnh do tôi tổ chức tại TP.HCM vào năm 2013. 

Sau khi học tập tại Hà Nội và Đức, hiện cô làm nghệ sĩ tự do và đã có một chuỗi triển lãm nhóm và cá nhân. Các điểm đến sáng tạo và triển lãm của cô ngang tầm với các nhà ngoại giao đang tại nhiệm: Hà Nội, Frankfurt, Zurich, Bangkok, London...

Bề ngoài, hai bài đăng này không liên quan đến nhau. Nhưng sự gần gũi của chúng gợi cho tôi về một chủ đề từng lướt qua tâm trí mình - một "quyền lực mềm của các nghệ sĩ Việt Nam" trong tương lai.

Ngoại giao và sáng tạo đương đại

Là nhà báo nước ngoài, tôi đã có nhiều cơ hội làm việc với các nhà ngoại giao Việt Nam. Tại Việt Nam, họ hỗ trợ báo chí bằng nhiều cách, và sự hợp tác của họ là rất cần thiết, đặc biệt là khi sản xuất phim tài liệu. 

Qua nhiều thập kỷ làm việc và tương tác với họ, tôi học được cách trân trọng sự cởi mở, văn hóa và kỹ năng ngoại giao của họ; nhiều người đã trở thành bạn bè.

Năm 2007, tôi nhớ đã tổ chức một triển lãm ảnh về Việt Nam tại Fribourg, Thụy Sĩ. 

Đại sứ Việt Nam tại Thụy Sĩ, ông Nguyễn Ngọc Sơn, người tôi từng làm việc cùng ở Hà Nội vào cuối những năm 1980, đã đề nghị tôi tổ chức triển lãm ảnh nhân dịp Quốc khánh, ngày 2-9. Ý tưởng là tổ chức một sự kiện văn hóa để ông có thể mời các đồng nghiệp ngoại giao, cả châu Âu và châu Á, đang công tác tại Thụy Sĩ, cũng như đại diện nước chủ nhà.

Triển lãm đã được đón nhận nồng nhiệt. Việc định vị được thực hiện một cách khéo léo, và trong bài phát biểu, vị đại sứ dựa trên không khí của những hình ảnh, văn hóa Việt Nam và sự kiện quốc gia. 

Những bức ảnh là từ một cuốn sách của tôi về Việt Nam, theo chân hành trình tài liệu từ Bắc vào Nam, phản ánh chân thực cuộc sống hằng ngày của người dân. Qua những hình ảnh, người xem có thể khám phá và hiểu được những thay đổi đang diễn ra ở Việt Nam 20 năm sau Đổi mới.

Ngày hôm đó, tôi nhận ra rằng hình ảnh và văn hóa của một quốc gia có thể được truyền tải bởi các nghệ sĩ, và nói rộng hơn, sự sáng tạo có thể mang lại năng lượng mới cho ngoại giao.

Quyền lực mềm

Khi tôi đến Việt Nam lần đầu vào năm 1987, cơ cấu kinh tế (và lệnh cấm vận của Hoa Kỳ) khiến đất nước lúc đó gặp rất nhiều khó khăn. Nhưng chỉ trong vài năm, tự do hóa kinh tế và nông nghiệp đã biến Việt Nam thành nước xuất khẩu hàng đầu về gạo, cà phê, tiêu, hạt điều, chè, ca cao... 

Thành công này là nhờ vào sức mạnh của người dân. Thay cho những kế hoạch 5 năm tẻ nhạt, các sáng kiến cá nhân nở rộ đã giúp đất nước không chỉ tự nuôi sống mình.

Câu hỏi đặt ra là trên cơ sở sức mạnh kinh tế mới, liệu Việt Nam có thể phát triển quyền lực mềm như thế nào?

Việc tổ chức các chuyến lưu diễn cho nghệ sĩ Việt Nam không phức tạp như người ta tưởng. Các chính sách văn hóa nhằm xuất khẩu nghệ thuật có thể được thực hiện, ví dụ, thông qua quan hệ đối tác công - tư. 

Trong lĩnh vực nghệ thuật, có những tổ chức cung cấp các triển lãm với sự giám tuyển được quốc tế công nhận: ví dụ, ở TP.HCM có Dogma Collection và Quynh Contemporary Art Gallery; ở Hà Nội có Manzi Art Space và Trung tâm nghệ thuật đương đại Vincom (VCCA)...

Năm 2011, văn phòng đại diện Vietnam Airlines tại Paris yêu cầu tôi điều phối các ngày văn hóa châu Á tại một địa điểm triển lãm uy tín ở vùng Paris. Tại Paris, Vinfast gần đây tổ chức các triển lãm nghệ thuật đương đại trong showroom của họ trên đại lộ Raspail. Ngoài ra, ngày càng nhiều nhà sưu tập tư nhân Việt Nam được săn đón cho các triển lãm quốc tế ngoài Việt Nam.

Quyền lực mềm của Việt Nam bắt đầu bằng việc sáng tạo ra nhiều mô hình hợp tác, điều mà sự phát triển kinh tế mạnh mẽ của đất nước hiện nay cho phép.

Bước ngoặt những năm 1990

Thế hệ những năm 1990, như Nguyễn Thủy Tiên, may mắn thay, là thế hệ đầu tiên chưa bao giờ nghe thấy tiếng súng. Vươn lên từ những thời kỳ khó khăn, các nghệ sĩ của thập kỷ này phá vỡ văn hóa thận trọng và đôi khi là sợ hãi ngày xưa. 

Một cách kín đáo, họ đã học cách tin vào chính mình. Họ có chung tài năng, sự chăm chỉ, tư duy cởi mở và một nền văn hóa đa dạng.

Hàng chục người như vậy đã đi khắp thế giới để học tập, làm việc, tham gia các chương trình lưu trú sáng tác, triển lãm và gặp gỡ bạn bè đồng nghiệp tại các lễ hội. Là người quan sát nền nghệ thuật và văn hóa Việt Nam, giữa Pháp và Việt Nam, tôi có thể nhắc lại vài cột mốc tương ứng với những thành tựu đáng kể trong ba thập kỷ qua. 

Dù không thể kể hết, trong lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn và nghệ thuật thị giác, đây là vài ví dụ mà tôi đã cố ý đưa vào cả những Việt kiều, những người cũng truyền tải hình ảnh Việt Nam.

Phim Mùi đu đủ xanh của Trần Anh Hùng đã giành giải Caméra d'Or tại Liên hoan phim Cannes năm 1993. Hạn hán và cơn mưa (1995) của vũ công và biên đạo múa Ea Sola đã đưa khán giả đắm chìm vào thế giới nữ tính của những cử chỉ và cuộc sống nông thôn Việt Nam, và Làng tôi (2009), màn trình diễn cảm động đầy chất thơ của anh em Nhật Lý và Lân Nguyễn. 

Trong lĩnh vực sân khấu, một trong những bất ngờ gần đây là chuyến lưu diễn, từ năm 2017, của vở Sài Gòn của Caroline Guiela Nguyễn. Và trong nghệ thuật thị giác vào năm 2022, triển lãm Le fil de la mémoire (Sợi chỉ ký ức) với những "tác phẩm dệt bằng ảnh" của cố nghệ sĩ Đinh Q. Lê.

Gần đây nhất tại Paris, triển lãm hồi cố lớn đầu tiên về ba nhà tiên phong của nghệ thuật hiện đại Việt Nam: Lê Phổ, Mai Trung Thứ và Vũ Cao Đàm đã diễn ra tại bảo tàng Cernuschi - một bảo tàng Paris dành riêng cho nghệ thuật châu Á. 

Trùng với kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Mỹ thuật Hà Nội, triển lãm đã thành công vang dội, thu hút 14.000 lượt khách tham quan - con số kỷ lục. Cần lưu ý rằng sẽ khó tổ chức một triển lãm như vậy ở Việt Nam vì những lý do liên quan đến việc mượn tác phẩm tư nhân và các vấn đề bảo hiểm.

Văn hóa Việt Nam đã luôn là nguồn cảm hứng và ảnh hưởng mạnh mẽ cho đất nước. Qua các thời đại, những vần thơ của Nguyễn Trãi đã xoa dịu chúng ta và được dịch ra nhiều thứ tiếng. Các nghệ sĩ quốc gia đã viết để chống lại quân xâm lược, vẽ và sơn về hòa bình và chiến tranh, cho đến những chiến sĩ trong đường hầm Củ Chi, được Bùi Thạc Chuyên quay một cách khéo léo trong Địa đạo.

Ngày nay, các thế hệ nghệ sĩ mới có mặt khắp nơi trên thị trường nghệ thuật quốc tế. Điều quan trọng là phải quy tụ và hỗ trợ tất cả mọi người. Nền văn hóa trẻ mới nổi truyền tải một hình ảnh khác về sự sáng tạo và tài phát minh của Việt Nam, một Việt Nam đang phát triển. 

Một số người có thể làm chúng ta bất an vì tác phẩm của họ khiến chúng ta phải đối mặt với những sự thật và thực tế hơi phũ phàng. Nhưng giống như những thành viên khác nhau của một gia đình lớn, chúng ta cần tất cả họ. 

Đằng sau tác phẩm của họ, chính sự xác đáng trong thông điệp làm chúng ta rung động, đưa chúng ta đến những vùng đất xa lạ của trí tưởng tượng, những câu hỏi và khát vọng của chúng ta. Việt Nam, đơn giản hay phức tạp, quyến rũ hay phiền nhiễu, nhìn từ đây hay từ nơi khác, nhưng luôn là Việt Nam.■

Nghệ thuật nên được hỗ trợ như một thực hành sống động

Thủy Tiên Nguyễn (sinh năm 1993 ở Hà Nội) tốt nghiệp trường Städelschule và sống giữa Frankfurt am Main và Hà Nội. Thực hành nghệ thuật của cô thường bắt đầu từ các thuộc tính của những vật dụng hằng ngày. Cô đặt câu hỏi về các liên kết tự sự và sức mạnh giao tiếp của chúng trong các quy tắc xã hội.

Khi triển lãm ở châu Âu, chị có thấy có sự chú ý đặc biệt gì với các nghệ sĩ đến từ Việt Nam không?

Có, tôi nghĩ có sự quan tâm đến những tiếng nói khác biệt. Việt Nam và Đông Nam Á đang ngày càng trở nên rõ nét hơn trong thế giới nghệ thuật, điều này vừa quan trọng vừa thú vị. Nhưng tôi cố gắng không nhìn nhận tác phẩm của mình chỉ qua lăng kính bản sắc dân tộc. Tôi nghĩ về nó như một phần của một cuộc đối thoại lớn hơn, nơi điều quan trọng nhất là sức mạnh của tác phẩm, những câu hỏi nó đặt ra và sự trung thực của quá trình sáng tạo.

Sau nhiều năm học tập và làm việc ở nước ngoài, mối liên kết của chị với Việt Nam ngày nay là gì?

Thật nghịch lý. Càng sống ở nước ngoài lâu, tôi càng cảm thấy gần gũi với Việt Nam hơn, nhưng theo một cách khác trước. Khoảng cách làm sắc nét một số ký ức và cảm giác - nó tạo ra một loại thân mật được xây dựng từ sự vắng mặt, nỗi khao khát và sự suy ngẫm. Tôi vẫn còn gốc rễ sâu sắc ở đó: đó là nơi gia đình tôi sống, nơi ngôn ngữ của tôi thuộc về, và là nơi tôi lần đầu tiên tiếp xúc với nghệ thuật. Đồng thời, việc ở xa khiến tôi nhìn Việt Nam khác đi, với cảm giác về sự biến đổi, đôi khi là nỗi hoài niệm thuần túy. Tóm lại: tôi là người Việt Nam, và việc sống ở châu Âu không thay đổi sự thật đó. Mối liên kết của tôi luôn ở đó, ngay cả khi nó tiếp tục biến đổi.

Trong tác phẩm của mình, chị có đôi khi thể hiện những tham chiếu đến Việt Nam - con người, văn hóa, hay phong cảnh ở đó không?

Có, tôi nghĩ những tham chiếu đó đến rất tự nhiên. Tôi sinh ra và lớn lên ở Việt Nam, và sau khi chuyển đến châu Âu để học, tôi mang theo nhiều hình ảnh nội tâm, ký ức và biểu tượng quen thuộc. Chúng xuất hiện trong tác phẩm của tôi đôi khi trực tiếp, đôi khi đối lập với những bối cảnh rất khác mà tôi đang sống. Sau khi chuyển đến châu Âu, tôi thấy mình trở nên rất nhạy cảm với những điểm tương đồng hoặc tương phản rõ rệt: cách một thứ quen thuộc từ Việt Nam cộng hưởng hay va chạm với một bối cảnh mới. Vì vậy, các tham chiếu đến một cách tự nhiên, không phải là một lựa chọn có ý thức để đại diện cho một quốc gia hay điều gì đó, mà là một cách để xử lý sự dịch chuyển của chính mình giữa các không gian.

Việc trở thành một nghệ sĩ Việt Nam trên thị trường nghệ thuật ngày nay có khó không?

Trở thành một nghệ sĩ ở bất cứ đâu cũng khó, đồng thời, đó là một đặc ân. Tất nhiên, có những nơi mà việc làm nghệ sĩ dễ dàng hơn, nhờ cơ sở hạ tầng và hỗ trợ thể chế mạnh mẽ hơn. Với các nghệ sĩ Việt Nam, những thách thức là có thật: ít nguồn lực hơn, ít hỗ trợ hơn so với châu Âu, chẳng hạn. Nhưng đồng thời, có một năng lượng mạnh mẽ ở Đông Nam Á: nhiều không gian độc lập, các tập thể và cộng đồng tự tạo ra cơ sở hạ tầng cho nhau. Vì vậy, dù không dễ dàng, tôi cảm thấy hy vọng về tương lai.

Chị sẽ nói gì nếu được các nhà ngoại giao Việt Nam mời triển lãm ở nước ngoài cho một sự kiện văn hóa?

Tôi nghĩ điều đó sẽ rất có ý nghĩa. Khi các nhà ngoại giao hoặc tổ chức văn hóa thể hiện sự quan tâm thực sự đến việc hỗ trợ nghệ sĩ, điều đó giúp mở rộng tầm nhìn của nền nghệ thuật. Nhưng đối với tôi, điều quan trọng nhất là nó không chỉ mang tính biểu tượng hay trang trí. Nghệ thuật nên được hỗ trợ như một thực hành sống động, chứ không chỉ là một mặt hàng văn hóa xuất khẩu. Nếu có ý định đó, tôi sẽ rất vui lòng tham gia.■