AI đảo lộn giáo dục đại học

Nhìn theo một góc độ nào đó, giáo dục phương Tây vừa trang bị kiến thức nghề nghiệp cho sinh viên nhưng đồng thời chú trọng phát triển một số kỹ năng sinh viên sẽ sử dụng trong cuộc đời của họ như óc tư duy và phân tích, khả năng tự học cái mới, tính tò mò, tính phản biện. 

Giáo dục đại học của Việt Nam cũng hướng đến các mục đích đó nhưng nặng phần trang bị kiến thức hơn nhiều. Sự khác biệt này càng rõ nét khi so với hệ thống giáo dục khai phóng (liberal arts) ở Mỹ - nơi mà một sinh viên chuyên ngành kinh tế vẫn có thể phải học toán, tư duy logic, lịch sử, mỹ thuật.

Giáo dục khai phóng lúng túng

Hệ thống giáo dục đại học phương Tây dựa vào bài luận giao về nhà viết như một phương pháp đánh giá mức độ tiếp thu các kỹ năng tư duy của sinh viên. Và chính ở đây AI đang "càn quét" cả sinh viên và giảng viên, gây bối rối, lúng túng. 

ChatGPT, Gemini hay Claude có thể viết một bài luận 1.000 chữ trong giây lát trong khi trước đây sinh viên phải đọc lại tài liệu, ghi chép rồi mất hàng giờ, thậm chí vài ngày để hoàn thành bài viết.

Một khảo sát gần đây của Inside Higher Ed và College Pulse cho thấy đến 85% sinh viên Mỹ thừa nhận có sử dụng AI để làm bài tập, kể cả để tìm ý; 1/4 số sinh viên thú thiệt nhờ AI làm hết cả bài. Nhiều bài báo kể lại nỗi lo của các giáo sư khi đọc hàng trăm bài luận na ná nhau, rất trôi chảy nhưng trơn tuột vì chắc chắn do AI chứ không phải sinh viên tự viết.

Sở dĩ ở trên có dùng cụm từ "bối rối, lúng túng" vì phản ứng đầu tiên của các trường đại học Mỹ là cấm sinh viên sử dụng AI nhưng sau đó phải hủy bỏ lệnh cấm vì không thể đi ngược xu thế phát triển, ứng dụng công nghệ. Sinh viên vài năm nữa ra trường tham gia thị trường lao động đòi hỏi phải sử dụng thành thạo các công cụ AI - nếu nhà trường cấm họ tiếp cận AI thì còn gì là giáo dục nữa.

Thế nhưng không cấm AI, nhà trường không còn gì để dạy. Sinh viên vào giảng đường, đem theo laptop hay tablet có kết nối Internet, ngay lập tức họ có sẵn những công cụ cung cấp kiến thức, lập luận, lý giải, phân tích, tổng hợp mọi vấn đề giảng viên tung ra. 

Ngày xưa triết gia Aristotle miêu tả nhiệm vụ của giáo dục là trang bị khả năng phân biệt đúng sai cho sinh viên, chuẩn bị cho họ để nhận ra đâu là chân lý, đâu là lời nói dối. Nay AI giúp họ kết luận nhưng không trải qua quá trình đi đến kết luận - tức vô hiệu hóa mục tiêu của giáo dục đại học.

Steven Mintz, một giáo sư Đại học Texas, Austin, viết trên LinkedIn rằng AI không phá hủy đại học - nó chỉ phơi bày những vết rạn đã có từ lâu: "Máy móc đã có thể làm được những gì chúng ta yêu cầu sinh viên làm - và thường là làm tốt hơn nhiều. Khi 400 sinh viên có thể sản sinh 400 bài luận giống nhau trong 30 giây, vấn đề không còn là sinh viên. Vấn đề là yêu cầu viết luận".

Nói cách khác, mô hình giáo dục đại học phương Tây sử dụng bấy lâu - ra đề luận để sinh viên nghiên cứu, tìm đọc tài liệu, hiểu vấn đề và đưa ra kiến giải - nay đã lạc hậu vì đó là "nghề" của AI. Các trường phải loay hoay tìm mô hình mới như phục hồi hình thức thi vấn đáp, kiểm tra tại lớp không dùng máy tính mà viết tay, thảo luận theo nhóm. 

Quan trọng nhất, nhiệm vụ của trường đại học hiện nay là giúp sinh viên hiểu được khi sử dụng AI họ đối diện với những rủi ro nào vì khi sử dụng sai, AI sẽ đốt cháy các giai đoạn hình thành kiến thức hay kỹ năng, để sinh viên trở thành người "khuyết tật" suốt đời.

Tuy nhiên nói thì dễ nhưng tìm ra mô hình mới là chuyện khó. Ví dụ, ông Mintz đề nghị một mô hình gồm hai phần riêng biệt: "học kiến thức" thì để AI trang bị cho sinh viên; trường chỉ tập trung vào "học và hỏi" để sinh viên biết cách đặt câu hỏi và trình bày các lập luận phức tạp. Thật ra bây giờ AI làm tốt cả hai. Đầu tư vào các hội thảo, thi vấn đáp, nghiên cứu thực địa lại tốn kém nguồn lực, các trường khó lòng triển khai.

Đại học nay làm gì với AI?

Trong thời đại AI ngày càng lấn sân con người, kỹ năng nào vẫn còn cần thiết để dạy cho sinh viên? Michael Clune, một giáo sư tại Đại học Ohio, viết trên tờ The Atlantic: "Sinh viên phải có khả năng tra vấn AI, phân tích đúng sai câu trả lời của máy, xác định được đâu là điểm yếu, đâu là điểm không chính xác rồi có khả năng tích hợp thông tin mới vào kiến thức đã có. Việc tự động hóa các tác vụ nhận thức thường nhật đòi hỏi phải chú trọng hơn cách tư duy sáng tạo của con người. Sinh viên phải có thể hình dung các giải pháp mới, đưa ra những liên kết bất ngờ và xác định xem khi nào một ý tưởng mới là khả thi. Cuối cùng sinh viên phải linh hoạt nắm bắt được các khái niệm mới. Điều này đòi hỏi trí thông minh linh hoạt, thúc đẩy bởi óc hiếu kỳ".

Vấn đề nằm ở chỗ: tích hợp các công cụ AI vào hoạt động giáo dục có giúp sinh viên đạt được những kỹ năng này hay không? Giới học thuật hiện vẫn chia đôi: một bên nói không, một bên nói có.

Bên nói không dẫn một thí nghiệm của trường MIT chia sinh viên thành 3 nhóm rồi yêu cầu các em viết một số bài luận trong vài tháng. Sinh viên nào dùng ChatGPT cho thấy não bộ hoạt động kém nhất, dần dần hình thành thói quen cắt dán bài viết từ nhiều nguồn do AI sản sinh. 

Một khi bạn cho phép máy móc tóm tắt những tài liệu cần đọc, gợi ý các ý tưởng để đưa vào bài viết và nhờ AI viết hẳn cả bài luận, chắc chắn bạn không học đọc, tư duy và viết. Một sinh viên dựa vào máy móc để tư duy, nhận định và giao tiếp ắt hẳn sẽ khó tìm chỗ đứng trong thị trường lao động vì hầu như sẽ không đóng góp gì cho nơi tuyển dụng.

Bên nói AI giúp sinh viên hình thành kỹ năng mới cho rằng nếu đặt ra các rào chắn an toàn, công cụ AI rồi cũng sẽ như máy tính bỏ túi, giúp con người tính toán nhanh hơn chứ không mất đi kỹ năng làm toán. Tuy nhiên họ cũng đồng ý cần dạy một người cách làm toán trước cho thành thạo sau đó mới nên trao cho họ chiếc máy tính bỏ túi để tính cho nhanh.

Ông Clune cũng cho rằng chỉ nên tích hợp AI vào việc dạy và học sau khi sinh viên đã hình thành nền tảng căn bản năng lực nhận thức và kiến thức nền cho ngành đang theo đuổi. Ông đề nghị hai, ba năm đầu đại học nên khuyến khích sinh viên phát triển tư duy bằng cách vật lộn với các văn bản phức tạp, tự mình giải mã thông điệp sau văn bản và tự mình giao tiếp về văn bản đó với người khác.

Người gia nhập thị trường lao động trong những năm tới hẳn sẽ thường xuyên sử dụng AI trong công việc. Thực tế cho thấy chỉ những ai đã nắm vững vấn đề cần giải quyết và chỉ sử dụng AI như một công cụ để tăng tốc độ làm việc thì AI mới là người trợ lý tốt. 

Với người chưa có kỹ năng, AI không thể giúp gì cho họ. Vai trò của giáo dục đại học vẫn sẽ trang bị kiến thức và kỹ năng cho sinh viên, đồng thời nhắc cho họ nhớ AI không thể học thay cho họ nếu họ muốn thành công trên đường đời.