Những kẻ thiện tâm

“Ngay cả tri thức, sự sáng suốt cũng vẫn chưa đủ để con người thoát khỏi tội lỗi...”

Phóng to

Dịch giả trẻ Cao Việt Dũng

TTCT đã có cuộc trò chuyện với anh xung quanh bản dịch này.

* Lý do anh chọn chuyển ngữ cuốn tiểu thuyết lớn, quá nặng tính tư liệu lịch sử, gây nhiều tranh cãi và không hề dễ đọc này?

- Những kẻ thiện tâm quả thật là một cuốn tiểu thuyết rất dày, thậm chí là dày bất thường so với dung lượng trung bình của tiểu thuyết phương Tây hiện nay. Nhưng cách tiếp cận của nó gây hứng thú ngay từ đầu: kinh nghiệm của một cá nhân từng tham gia các hoạt động của chủ nghĩa quốc xã đặt trong quan hệ với khối lượng tổng thể những gì các sử gia đã viết về Thế chiến thứ hai. Muốn làm được điều đó, Jonathan Littell buộc phải có những tính toán thông minh để “nhét” được nhân vật và các sự kiện vào các ngõ ngách của lịch sử một cách hợp lý: vừa phải đủ vai trò để nắm được những bí mật ở hậu trường chính trị, lại vừa phải đủ mờ nhạt để né tránh việc “đi vào lịch sử với tư cách một cá nhân”. Và tôi thích lời tuyên bố ở ngay đoạn đầu tiểu thuyết của Maximilien Aue: “Tôi là một nhà máy sản xuất kỷ niệm thực thụ”. Hiện nay không nhiều tiểu thuyết gia dám đề cập trực tiếp “kỷ niệm”, “câu chuyện”, thậm chí dám dựng một cuốn tiểu thuyết theo lối cổ điển như vậy.

Phóng to

- Littell mất rất nhiều năm để nghiên cứu vấn đề Do Thái Đông Âu. Số lượng sách tham khảo của nhà văn lớn đến đáng kinh ngạc. Con số 112 ngày theo tôi là một con số mang tính hình thức. Tương tự như vậy, tôi đã bắt tay dịch Những kẻ thiện tâm ngay sau khi nó được xuất bản, chính xác là cuối tháng 10-2006, và có những tháng tập trung cho công việc này, nhưng song song đó là những gì đã biết từ trước về chủ đề, các tài liệu liên quan đến tổ chức của Nhà nước Nazi và giải pháp cuối cùng đối với người Do Thái. Vấn đề lớn nhất có lẽ là giữ được đúng giọng của nguyên bản, điều này không dễ, nhất là với các tiểu thuyết lớn, cần phải có chuẩn bị và tổ chức tốt.

* Bản tiếng Anh của cuốn tiểu thuyết này (The kindly ones) năm 2008 mới được phát hành. Anh đã phải mất bao lâu để thương thảo bản quyền, dịch và in bản tiếng Việt nhanh chóng như thế?

- Công ty Nhã Nam mất gần hai tháng để mua bản quyền Những kẻ thiện tâm. Những công việc liên quan đến nghiệp vụ xuất bản đều do Công ty Nhã Nam thực hiện, tôi dịch và khi cần thì có những đề xuất cụ thể. Chẳng hạn như tôi muốn giữ được hiệu quả thị giác của nguyên bản: 900 trang sách chỉ có chữ, không có chú thích. Với bản tiếng Việt tôi cũng đề nghị như vậy: gần 1.400 trang chỉ có “dòng thác của những đoạn văn” và để nguyên tất cả các từ và câu tiếng Đức, tiếng Anh, tiếng Nga, các chú thích (khoảng 50 trang) được đưa ra phía sau.

* Tiếng Việt là ngôn ngữ thứ mấy được dịch từ cuốn tiểu thuyết này - tính đến thời điểm hiện tại? Anh có liên hệ với nhà văn Jonathan Littell khi thực hiện việc chuyển ngữ? Và nhà văn có nhận xét gì không khi biết cuốn tiểu thuyết của ông được dịch sang tiếng Việt?

- Hai bản dịch được trông chờ nhất của Những kẻ thiện tâm chắc chắn là tiếng Đức và tiếng Anh (đó cũng là hai hợp đồng chuyển nhượng bản quyền kỷ lục của lịch sử xuất bản thế giới). Theo thông tin của tôi thì trước bản dịch tiếng Việt đã có bản dịch tiếng Tây Ban Nha (Las Benévolas) mới in, của một dịch giả nữ. Ngay từ đầu Jonathan Littell đã chủ động liên hệ với những người dịch tác phẩm của mình. Qua email, tôi thường xuyên có những trao đổi về các chi tiết. Littell hứa sẽ giải đáp mọi thắc mắc của tôi, dù nhỏ nhất, và đã giữ lời hứa. Kể cả nhan đề tiếng Việt cũng là Littell đề nghị, sau khi tôi gần như bế tắc trong việc tìm ra cách dịch tối ưu nhất. Viết Les Bienveillantes với Littell là một kinh nghiệm kỳ lạ, và dịch Những kẻ thiện tâm với tôi cũng không phải là một kinh nghiệm thường ngày. Có lẽ hai kinh nghiệm đó tương đồng ở điểm cả Littell và tôi đều tiếp xúc với chiến tranh từ vị thế những người không trải qua chiến tranh.

* Theo anh, điều gì khiến cuốn tiểu thuyết này giành được hai giải thưởng văn học danh giá nhất của Pháp: giải thưởng của Viện Hàn lâm Pháp và giải Goncourt? Và điều gì ở cuốn sách này có thể chinh phục số đông độc giả như thế, khi mà nó quá nặng tính tư liệu, không hề dễ đọc và có thể nói là khó chinh phục được lớp độc giả thiếu kiên nhẫn?

- Một đề tài lớn như “Lò thiêu” luôn được độc giả các nước phương Tây quan tâm đặc biệt, điều đó là dễ hiểu. Tôi cũng theo dõi nhiều tranh cãi xung quanh Những kẻ thiện tâm, nhưng với mức độ vừa phải, vì công việc của tôi là dịch cuốn tiểu thuyết đó sang tiếng Việt, dù rất biết sự chú ý của độc giả VN dành cho nó sẽ không đáng kể. Gần như người bạn Pháp nào của tôi cũng đều có Những kẻ thiện tâm ở nhà, nhưng hầu hết đều chưa đọc hoặc chưa đọc xong. Dịch cuốn tiểu thuyết này là một công việc thú vị: ngoài tất cả những gì văn chương mang đến, còn có một ý nghĩa phụ, đó là câu hỏi liệu có thể hoàn thành được bản dịch này hay không. Câu hỏi đó có thể cũng xuất hiện ở người đọc: liệu có đủ kiên nhẫn để đọc hết nó hay không.

* Maximilien Aue - nhân vật chính của tiểu thuyết - được nhà văn hư cấu dưới hình hài của một trí thức, tiến sĩ luật, có kiến thức rộng và bài bản, sành âm nhạc cổ điển, triết học, văn chương của các cây đại thụ, nhưng đồng thời anh ta lại có một cuộc sống riêng tư rất bệnh hoạn: loạn luân với em gái song sinh, tình dục đồng tính theo hướng bạo dâm... Maximilien dẫn dắt độc giả qua hơn 900 trang sách (bản gốc tiếng Pháp) bằng hồi tưởng của mình, một cựu sĩ quan SS trong thời phát xít Đức, với giọng kể lạnh lùng, rành mạch, tỉnh táo và không hề ăn năn - kể cả những chuyện rùng rợn nhất như việc giết hàng triệu người Do Thái hay những hành vi tình dục bệnh hoạn của anh ta... Theo anh, tại sao nhà văn lại chọn một nhân vật đại diện cho cái ác để thuật lại một trong những sự kiện lịch sử tàn bạo nhất của thế kỷ 20?

- Điều hấp dẫn của Những kẻ thiện tâm là nó tránh được hai điều. Đó là các sự kiện vốn đã được nhiều sử gia bình luận đến nhàu nhĩ: cuộc đời Adolf Hitler, những con quái vật Nazi, đội quân SS áo đen khủng khiếp của Himmler và Heydrich, tên đồ tể Eichmann... và cái nhìn từ bên ngoài vào trong hệ thống quốc xã. Nói đúng ra trước đây đã có một cuốn tiểu thuyết nổi tiếng của Robert Merle lấy nhân vật chính là một tay Nazi: La mort est mon métier (Cái chết là nghề của tôi - 1976). Nhân vật Rudolf Hoss, phụ trách các trại tập trung Auschwitz và Birkenau, cũng xuất hiện rất nhiều trong Những kẻ thiện tâm, giống như kiến trúc sư trưởng của giải pháp cuối cùng đối với người Do Thái, Adolf Eichmann, với những kiến giải khác.

* Từ trước đến nay, đa số các nhà văn hoặc đạo diễn thường mô tả lại cuộc thảm sát dân Do Thái dưới thời phát xít Đức ở góc nhìn, trải nghiệm của những nạn nhân. Việc nhà văn Jonathan Littell thuật lại sự kiện tàn bạo này dưới góc độ của một cựu sĩ quan SS và với cách kể chuyện như đã nói ở trên mang thông điệp gì?

- Sau toàn bộ tiếp xúc với văn bản Những kẻ thiện tâm, và với tất cả những ám ảnh mà cuốn tiểu thuyết gây ra cho cá nhân tôi, tôi nghĩ rằng mình hiểu ra một điều: ngay cả tri thức, sự sáng suốt và tỉnh táo cũng vẫn chưa đủ để con người thoát khỏi tội lỗi và làm điều ác.

* Tiêu đề của cuốn tiểu thuyết này (Les Bienveillantes - Những kẻ thiện tâm) được lấy từ hình ảnh của các nữ thần phục thù trong thần thoại Hi Lạp. Nhiều chi tiết trong tiểu thuyết đã cho thấy rõ điều này (Maximilien giết mẹ và cha dượng)... Câu cuối cùng của tiểu thuyết cũng được nhắc lại: “Các nữ thần báo thù đã lần ra dấu vết của tôi”. Có một sự liên hệ nào giữa cuốn tiểu thuyết này với câu chuyện thần thoại Hi Lạp?

- Những kẻ thiện tâm được đặt trên hai trục chính: âm nhạc của Bach và triết lý về tội lỗi của Hi Lạp. Theo hình dung của tôi, đó là hai trục tung và trục hoành về ý tưởng. Tên bảy chương của tiểu thuyết đều là các thể nhạc quen thuộc của Jean - Sebastien Bach: Toccata, Sarabande, Courante... Maximilien Aue nói chuyện bằng tiếng Hi Lạp với nhà văn Pháp theo phát xít Robert Brasillach và thường xuyên so sánh hệ thống luật pháp cũng như suy tư về tội lỗi con người thời hiện tại (nghĩa là trong Thế chiến thứ hai) với triết lý của Hi Lạp dành cho cùng chủ đề, qua đó cũng phê phán cách làm việc của phiên tòa Nürnberg nổi tiếng. Một câu trong Những kẻ thiện tâm nằm ở chương 4, Menuet, cho thấy rõ điều đó: “Với người Hi Lạp, không có gì quan trọng nếu Héraclès giết các con của mình trong một cơn điên, hoặc nếu Oedipe giết cha mình vì tình cờ: điều đó không thay đổi gì hết, đó là một tội lỗi, họ là những tên tội phạm; người ta có thể thương xót họ, nhưng người ta không thể xá tội cho họ - và vẫn giống hệt như vậy ngay cả khi rất thường xuyên sự trừng phạt họ được chuyển cho bàn tay các vị thần, chứ không phải của con người”. Cách nhìn đó khác biệt với cách nhìn của hệ thống giáo lý Thiên Chúa giáo và của pháp luật hiện đại.

Jonathan Littell và Những kẻ thiện tâm Phóng to Sinh năm 1967, Jonathan Littell có dòng máu Do Thái, bố là nhà văn Mỹ nổi tiếng Robert Littell (từng làm phóng viên đưa tin về Trung Cận Đông những năm 1960 và là tác giả cuốn tiểu thuyết The company lừng danh về CIA). Lên đại học Littell mới sang Mỹ (học ở Đại học Yale), còn trước đó sống ở Pháp, bị ấn tượng rất mạnh với cuộc chiến tranh Việt Nam. Khi còn là sinh viên, một lần Jonathan Littell nhìn thấy bức ảnh một cô gái du kích Liên Xô bị tra tấn tàn tệ. Ám ảnh đã đi theo nhà văn trong quãng thời gian bảy năm làm việc cho một tổ chức nhân đạo ở Bosnia, cho đến khi ông quyết định xây dựng một cuốn tiểu thuyết dựa trên các hoạt động của Quốc xã tại Đông Âu, lấy cảm hứng từ các vở bi kịch Hi Lạp. Dự án Những kẻ thiện tâm xuất hiện từ rất sớm, nhưng phải đợi khoảng 12-13 năm mới được thực hiện. Trước đó, Littell từng dịch các tác phẩm của Maurice Blanchot, Jean Genet, Jean-Paul Sartre, nhưng chưa xuất bản dịch phẩm nào. Tác phẩm duy nhất trước Những kẻ thiện tâm là một tiểu thuyết khoa học viễn tưởng viết bằng tiếng Anh, Bad Voltage (1989). Dự định chọn nhân vật trung tâm là một sĩ quan Nazi đã xuất hiện ngay từ đầu, nhưng mãi sau này Littell mới quyết định mô tả kỹ các qui trình của việc tận diệt người Do Thái. Maximilien Aue có nửa dòng máu Pháp, từng học ở Pháp, sau này chọn nước Đức để phục vụ. Aue là tiến sĩ luật trẻ tuổi, đi sang chiến trường phía đông với tư cách sĩ quan của SS, leo từ trung úy lên đến trung tá. Sau các “hành động” diệt trừ người Do Thái ở các nước Đông Âu (chủ yếu là Ukraine và Nga) và trải qua những ngày cuối cùng của trận đánh lịch sử Stalingrad, bị thương nặng, Aue được chuyển về Đức và dần leo lên trong hệ thống kinh tế quốc xã vừa tiêu diệt vừa sử dụng sức lao động của tù nhân Do Thái. Được đích thân Heinrich Himmler, trùm SS và sau này là bộ trưởng nội vụ, giao nhiệm vụ, Aue đi thanh tra gần như toàn bộ hệ thống trại tập trung, chủ yếu là Auschwitz. Ba lần đi đến trại tập trung khổng lồ này khiến Aue nhìn rõ từng chi tiết trong bộ máy giết người khủng khiếp, bản thân Aue cũng đi từ cơn điên loạn này đến cơn điên loạn khác, mặc dù bản chất vốn là một con người ưa phân tích lý tính và đầy tỉnh táo. Trộn lẫn vào câu chuyện về viên sĩ quan Aue là những câu chuyện của con người Maximilien, một kẻ “đồng tính tự nguyện”, phạm rất nhiều tội lỗi và hoàn toàn ý thức được về các tội lỗi đó. Những kẻ thiện tâm gây ra tranh cãi lớn ngay từ khi ra đời, nhưng không thể phủ nhận tầm vóc, tham vọng của cuốn sách cũng như tài năng của Jonathan Littell. Nhà văn Tây Ban Nha Jorge Semprun từng gọi cuốn tiểu thuyết là “sự kiện của thế kỷ”. Một trong những lời chê trách nặng nề nhất là của Claude Lanzmann, tác giả bộ phim đồ sộ về lò thiêu người Do Thái, Shoah (1985). Trên tờ Le Nouvel Observateur cuối tháng 9-2006, Lanzmann nói đọc Những kẻ thiện tâm chưa chắc đã hấp dẫn bằng đọc cuốn sách của sử gia nổi tiếng Raul Hilberg, Sự tiêu diệt Do Thái châu Âu, và không thể so sánh Những kẻ thiện tâm với Chiến tranh và hòa bình, thậm chí với tiểu thuyết Cuộc đời và số phận của nhà văn Nga Vassili Grossman.