Căn nhà cho người yếu thế: Luật pháp, chính sách và đạo đức

Chúa đất, kiểu địa chủ lớn hàng đầu nước Mỹ, là một người đàn ông thanh lịch, nho nhã và dành hầu hết tài sản từng là lớn nhất của một cá nhân cho công cuộc bảo vệ môi trường của nhân loại, thiên tài máy tính, người sáng lập hãng Microsoft: Bill Gates. 

Ông sở hữu khoảng 110.000 ha đất ruộng, tức tương đương khoảng 200 đại địa chủ… ở Đồng bằng sông Cửu Long thời thẳng cánh cò bay (thời Việt Nam cộng hòa, khi cải cách ruộng đất năm 1961 của Đệ nhất cộng hòa cho phép địa chủ có nhiều nhất là 500 ha đất).

Bản năng phổ quát

Người giàu nhất Sài Gòn trong lịch sử thuộc địa, cuối thế kỷ 19, Huỳnh Văn Hòa (Hứa Bổn Hoa, tùy cách đọc), tục gọi là chú Hỏa, được biết như tấm gương khởi nghiệp thành công nhất trong lịch sử ngành ve chai Việt Nam. 

Khi có tiền, tất cả chú Hỏa đều dồn vào một việc mà ông làm giỏi nhất: đi mua nhà. Tương truyền có tận 20.000 căn nhà lớn bé ở Sài Gòn - Chợ Lớn, một số căn nhà đó còn tồn tại đến giờ như những công trình kiến trúc quý của Sài Gòn: Bảo tàng Mỹ thuật thành phố, khách sạn Majestic hay Bệnh viện Từ Dũ.

Mới đây, một trong những doanh nhân hiện đại thành đạt bằng con đường sản xuất chân chính, người tạo dựng được một thương hiệu nội địa của sản phẩm nước ngọt, nước giải khát đóng chai cạnh tranh ngang ngửa với Pepsi và Coca Cola, cùng những cộng sự tu nghiệp về kinh tế tài chính ở nước ngoài, cũng vướng vòng lao lý, vì những tham vọng không đàng hoàng về đất đai nhà cửa.

Sở hữu thật nhiều đất đai, nhà cửa, bất động sản, bởi thế, như là một bản năng phổ quát của con người, dù họ có ở đâu và ở vị thế nào. Bản năng đó, với các quốc gia vừa mới thoát ra khỏi đời sống nông thôn không quá nửa thế kỷ, so với bên kia đại dương khi giới chủ đất mới, đã có vài trăm năm công nghiệp hóa sau lưng, có những căn tính trái ngược. 

Ted Turner hay Bill Gates mua đất để xây trang trại hay trồng rừng, xanh hóa; còn John Nguyễn, Steven Trần bên ta sẽ hướng đến bất cứ đất đai, bất động sản có rao bán, miễn là mua được giá rẻ. Đất không sổ, nhà nát, nhà diện quy hoạch treo… và nhà ở xã hội.

"Nhà ở xã hội" là một uyển ngữ cùng ý nghĩa với "nhà ở cho người thu nhập thấp" với một số điều kiện kèm theo, được Nhà nước giám sát, bảo trợ. 

Đã có hẳn một chiến lược quốc gia từ đầu những năm 2010, một mục tiêu đủ lớn: 1 triệu căn nhà trong 10 năm, và một gói tín dụng ưu đãi 120.000 tỉ triển khai trong vòng 7 năm để người có thu nhập thấp có được nguồn vốn vay rẻ cho ước mơ một chỗ ở chấp nhận được.

Bắt đầu từ năm 2023, trong năm đầu tiên, gói này giải ngân được... 1%. Con số nói lên sự vô lý và chất lượng của chương trình mang tầm quốc gia này. 

Một dự án có khách hàng mục tiêu và tiềm năng rõ ràng, nguồn vốn sẵn có, nhưng đang không có tiến triển gì mấy sau 2 năm triển khai, thì việc thiết kế đến thực thi phải xem là một thất bại; hoặc là mục đích của chương trình quá xa vời so với mục tiêu lợi nhuận tối đa của các doanh nghiệp, hoặc đó là một chương trình được đề ra để gạch đầu dòng, cho có tên trong các báo cáo tổng kết.

Trong khi đó, chương trình của Chính phủ xóa nhà tạm, nhà dột nát, cho những người thuộc nhóm thu nhập chắc chắn thấp hơn mức đủ điều kiện mua nhà ở xã hội, đưa ra mục tiêu 330.000 căn từ năm 2024 đến năm 2030. 

Con số đó cho đến cuối tháng 10-2025 được công bố là đã hoàn thành vượt mức với khoảng 255.000 ngôi nhà làm mới và 80.000 căn sửa chữa với kinh phí khoảng 25.000 tỉ. Có trừ đi 50% các báo cáo thành tích thì con số này với con số 1% trên kia, khó mà hiểu được - dù đều cùng là những chương trình hướng về công bằng, an sinh xã hội.

Lợi nhuận và đạo đức xã hội

Nên gọi chính xác hơn "nhà ở xã hội" bằng một từ khác, hơi dài dòng nhưng phản ánh đúng bản chất người được thụ hưởng sản phẩm này: "Nhà ở cho người yếu thế". 

Bởi đúng là họ yếu thế, không chỉ về mặt kinh tế, thu nhập mà còn là địa vị, quan hệ xã hôi, cơ hội tiếp cận thông tin… và sự thụ động, chậm chân trong việc giành lấy cho bằng được một nơi chốn của riêng mình, dẫu nhỏ, dẫu ít tiện nghi, dẫu xa trung tâm. 

Bởi họ khó lòng giành giật với những người hơn hẳn họ về thu nhập, quan hệ, thông tin, không có nhu cầu sống còn về nhà ở, nhưng có thừa quyết liệt và thông minh để sở hữu thêm một bất động sản, vốn dĩ thuộc về một trong rất nhiều người ở dưới họ rất xa.

Cứ mỗi dự án nhà ở xã hội rục rịch khởi công, thậm chí mới còn trên giấy, khi anh công chức cấp thấp, cô giáo nghèo còn chưa biết một chút thông tin gì thì những bộ hồ sơ thỏa mãn mọi điều kiện của con hay cháu của một chị doanh nhân thân thiết trong hội chị chị em em hay đi đánh pickleball hay tập yoga với nhau đã sẵn sàng để được phê duyệt.

Đó chắc hẳn là một mối đầu tư chắc ăn, dẫu lời không nhiều, với cả mình không tận dụng cơ hội thì người khác sẽ nhảy vào, người nghèo lấy đâu ra tiền mà mua hết mấy trăm căn đấy. Những áy náy thoáng qua về mặt đạo đức, khó lòng cưỡng lại những lợi tức rõ ràng, sau vài tháng, có khi là chỉ sau khi thanh toán đợt đầu.

Một cơ chế, dù chặt chẽ đến đâu nhưng người yếu thế không là người chủ động thì cũng vô nghĩa. Nghĩa là nếu có một thứ hồ sơ nào đó để bảo chứng khả năng được đưa vào hàng đợi thì nó đã có sẵn từ dữ liệu về thu nhập, dòng tiền, hoàn cảnh của họ, cũng chừng ấy năm từ hiệu năng của quản lý công, chứ không phải là một thời hạn ngắn ngủi để yêu cầu người nghèo phải nộp đủ bằng chứng.

Còn nếu tự hào về kinh tế số, công dân số… thì nó phải đạt được tình trạng: một ngày đẹp trời, từ tài khoản định danh của mình, người yếu thế sẽ nhận được thông báo là quyền mua một căn hộ giá rẻ đã thuộc về họ, mà không cần phải làm thêm bất cứ một động tác xin cho nào nữa cả. 

Nếu không, những người ở phía trên họ một chút sẽ vẫn còn đầy cơ hội để giật đi một phần ít ỏi, đáng lẽ thuộc về người ở dưới, mà đạo đức và lương tri không đủ sức để can ngăn.

Làm và bán được nhiều nhà cho người yếu thế, bởi vậy, phải được coi là phép thử cho năng lực điều hành của chính phủ, kỹ năng quản trị tài chính của ngân hàng, năng suất của ngành xây dựng và một cơ quan tổ chức có khả năng điều phối khoa học dựa trên sự thượng tôn công bằng.

Còn khó thể chỉ dựa vào đạo đức của những người không nghèo!■