Tế bào gốc: Hi vọng đã gieo

Ứng dụng đầu tiên về ghép tế bào gốc (TBG) ở Việt Nam được coi là bắt đầu từ Bệnh viện Truyền máu và Huyết học TP.HCM (BV TMHH).

Một ca ghép tế bào gốc máu ngoại vi điều trị bệnh lý ung thư máu cho bệnh nhi tại Bệnh viện Truyền máu và Huyết học TP.HCM - Ảnh: L.TH.H

Những bệnh nhân đầu tiên

Năm 1995, ca ghép tủy xương đầu tiên ở Việt Nam đã được BV này thực hiện cho bệnh nhân D.L.B. (Đồng Nai) bị ung thư bạch cầu mạn dòng tủy. Đến nay, sau 15 năm, bệnh nhân này vẫn sống khỏe mạnh, lấy vợ và có hai con.

Sau ca ghép máu cuống rốn (MCR) đầu tiên này với TBG từ tủy xương, một ê kíp bác sĩ, kỹ thuật viên được GS Trần Văn Bé (lúc đó là giám đốc BV TMHH TP.HCM) gửi sang Nhật đào tạo và xây dựng quy trình ghép tế bào gốc MCR.

Trong tổng số 87 ca ghép từ đó đến nay mà BV đã thực hiện, 8/9 ca ghép MCR (từ 2001-2009) thành công và một ca thất bại (bệnh nhân tử vong do suy gan cấp nặng). Bốn ca ghép sử dụng mẫu MCR của Ngân hàng MCR Nhật tặng (do yêu cầu điều trị cấp bách nhưng không tìm được mẫu MCR phù hợp), năm ca khác lấy mẫu MCR của Ngân hàng MCR TP.HCM.

TS Huỳnh Nghĩa, người tham gia thực hiện nhiều ca ghép ở BV TMHH TP.HCM cho biết các ca thành công đều mọc mảnh ghép khá ngoạn mục và hồi phục các tế bào. Tuy vậy, mảnh ghép sống được bao lâu, thời gian sống và chất lượng sống của BN lại phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố, trong đó nhóm bệnh lý máu ác tính kéo dài thời gian sống tối đa từ 18-24 tháng.

“Bài toán giải quyết bệnh lý ác tính rất khó”, TS Nghĩa nói. Nhóm bệnh lý di truyền (Thalassemi thể nặng) được điều trị bằng phương pháp này có kết quả khả quan hơn, có những trẻ được ghép MCR năm 2002, 2005 đến nay vẫn còn sống.

Trao đổi với Tuổi Trẻ sáng 8-3-2010, PGS.TS Nguyễn Đình San, giảng viên ĐH KHTN (ĐH Quốc gia Hà Nội), một trong 6 bệnh nhân tham gia điều trị chống suy tim sau nhồi máu cơ tim bằng TBG, tỏ vẻ rất khoẻ mạnh.

Cuối tháng 12-2007, ông San bị nhồi máu cơ tim cấp và được các bác sĩ Viện tim mạch quốc gia chỉ định đặt stent. Chỉ số tống máu (EF) chỉ đạt 27 khiến các bác sỹ rất e ngại với khả năng tiến triển của bệnh nhân và quyết định điều trị bổ sung bằng... tiêm TBG.

TS Phạm Mạnh Hùng (Viện Tim mạch quốc gia), người chủ trì dự án điều trị này cho hay phương pháp điều trị cho BN San là lấy 200ml tủy, nhờ tách chiết tại bệnh viện 108 được 10ml TBG rồi đem tiêm vào động mạch vành.

Hơn hai năm sau điều trị, “một tuần tôi dạy từ 8-12 tiết, tham gia hướng dẫn làm luận văn, dạy kèm con cháu luyện thi ĐH... bình thường”, PGS San cho hay.

Ông San là bệnh nhân có kết quả điều trị tốt nhất trong số 6 bệnh nhân được tiêm TBG điều trị chống suy tim sau nhồi máu cơ tim, được đặt stent nhưng chức năng cơ tim vẫn rất tồi.

Theo TS Hùng, không chỉ ông San mà sau một năm điều trị, cả sáu bệnh nhân đều có kết quả điều trị cải thiện rõ ràng hơn so với nhóm sáu bệnh nhân khác cũng bị nhồi máu cơ tim mà không điều trị bằng tiêm TBG. Tuy vậy, GS Hùng cũng lưu ý con số sáu bệnh nhân chưa có ý nghĩa thống kê so với nhóm chứng, thành công này mới chỉ là ban đầu.

Và những nhóm nghiên cứu đầu tiên

Ở tuổi 75, GS Trần Văn Bé, hiện là Chủ tịch Hội Truyền máu - Huyết học (TMHH) Việt Nam, Chủ nhiệm Bộ môn Huyết học (ĐH Y Phạm Ngọc Thạch) vẫn rất sôi nổi khi nói về nghiên cứu TBG. Là giám đốc Trung tâm TMHH TP.HCM từ năm 1975 (nay là BV TMHH), ông là chủ nhiệm nhiều đề tài về huyết học, truyền máu, ghép TBG tạo máu (ghép tủy, ghép TBG máu ngoại vi, ghép máu cuống rốn...).

Từ băn khoăn đầu tiên về việc có thể sử dụng tế bào máu cuống rốn của sản phụ để ghép hay không, một đề tài nghiên cứu được triển khai từ năm 1997-2000 đã mang lại câu trả lời: Có. Những nghiên cứu hiện nay tại BV TMHH đã bắt đầu từ câu trả lời này.

Dù đã nghỉ hưu, GS Bé vẫn cùng các cộng sự tìm câu trả lời cho một vấn đề hóc búa khác: Làm cách nào để nhân số lượng tế bào gốc MCR lên, vì số lượng lấy được hiện nay trên mỗi mẫu máu chỉ ghép được cho người dưới 50kg. “Có nước đã tận dụng bằng cách lấy 2, 3 mẫu MCR có cùng một loại HLA (yếu tố hòa hợp tổ chức) để ghép cho một người. Trong khi chưa tìm ra nhiều người có cùng HLA, chúng tôi đang cố gắng nghiên cứu nhân lên, nhưng lo nhất là nhiễm trùng tiềm ẩn, có thể gây biến dị di truyền về sau”, ông nói.

PGS TS BS Nguyễn Tấn Bỉnh, nay là giám đốc BV TMHH, Hiệu trưởng trường Đại học Y Phạm Ngọc Thạch TP HCM cũng đã tham gia thực hiện những ca ghép TBG đầu tiên cùng GS Bé. Mới đây, Ngân hàng MCR đã đi vào hoạt động tại BV TMHH, có khả năng lưu trữ trên 10.000 mẫu MCR và hiện đang lưu trữ MCR của những bà mẹ tự nguyện hiến để ghép cho cộng đồng.

“Chúng tôi đã có đủ điều kiện từ thiết bị đến con người để làm một labo tham chiếu (chuẩn mực) về huyết học và miễn dịch trong ghép”, GS Bỉnh cho biết. Cùng GS Bé, nhóm của ông đang tập trung nghiên cứu biệt hóa tế bào gốc MCR thành các tế bào, cơ quan tổ chức khác như da, sụn, mô xương, mô cơ tim, tế bào tuyến tụy...

Thạc sĩ Phan Kim Ngọc - Trưởng phòng thí nghiệm TBG (ĐH KHTN- ĐH Quốc gia TP.HCM) cho biết nhóm của ông bắt đầu nghiên cứu TBG từ năm 1999 chỉ với vài người. Nay họ đã thành một nhóm gần 60 người. “Chúng tôi chưa có nghiên cứu riêng gì mới, tất cả còn đang học những quy trình mà thế giới họ đã làm và xem mình có thực hiện được hay không”, ông Ngọc nói.

Năm 2002, nhóm của ông Ngọc loan báo lấy được được TBG từ tủy xương chuột bạch và năm 2003, lấy được TBG từ các mô da của phụ nữ.

“Từ TBG phôi chuột, chúng tôi đã biệt hoá được tế bào cơ tim, tế bào giống tế bào thần kinh, tế bào cơ, xương, mỡ, tế bào tiết insullin. Từ TBG máu cuống rốn, đã biệt hoá được tế bào giống tế bào xương và tế bào giống tế bào mỡ”, ông Ngọc khẳng định.

Cho đến nay, PTN này được biết đến nhiều hơn qua những nghiên cứu như tạo cá ngựa vằn phát sáng bằng công nghệ chuyển gen, tạo ra tinh trùng chuột từ tế bào mầm sinh dục, tạo ra bò con từ tế bào trứng đông lạnh...

GSTS Trần Công Toại, Phó trưởng Bộ môn mô - phôi - di truyền học (ĐH Y khoa Phạm Ngọc Thạch, TP.HCM) cho biết ông bắt đầu nghiên cứu phương pháp thu nhận, phân lập và biệt hóa những TBG từ MCR thành nguyên bào xương, tế bào sừng để ứng dụng trong công nghệ mô ghép xương, ghép thay da. (Nghiên cứu này đã được đăng trên tạp chí Cell and Tissue Banking ngày 30-6-2009).

Một nghiên cứu khác của ông về biệt hóa TBG rìa giác mạc và TBG niêm mạc má, nuôi cấy thành những tấm biểu mô của giác mạc đã được thử nghiệm ở BV Mắt TP.HCM để điều trị cho khoảng 30 ca mắc hội chứng Steven Johnson, mộng thịt...”. Những nghiên cứu này vẫn đang được thực hiện và theo dõi, sắp tới sẽ có tổng kết, đánh giá cụ thể”, BS Toại cho biết.

PGS Trần Công Toại cũng đang cùng các bác sĩ BV Nhi Đồng I, BV Chấn thương chỉnh hình TP.HCM và BV Chợ Rẫy nghiên cứu về cấy tế bào sừng ứng dụng điều trị ghép da cho người bệnh bị mất da do tai nạn, phỏng... 10 ca đầu tiên đã được ghép tự thân bằng cách lấy TBG từ một mẩu da nhỏ của bệnh nhân chiết tách và nuôi cấy trong môi trường chuyên biệt khoảng 3-4 tuần, từ 1cm² da sẽ phát triển thành 50cm².

“Chúng tôi mới thực hiện những nghiên cứu cơ bản ban đầu và chứng minh được là VN có thể nghiên cứu, nuôi cấy, biệt hóa TBG và bước đầu ứng dụng vào lâm sàng”, PGS Toại nói.

Gần đây, một chuyên gia Việt Nam hiện đang làm việc tại Singapore, PGS.TS Phan Toàn Thắng đã mang về Việt Nam công nghệ “Phân lập và tách chiết TBG từ màng dây rốn”. Mua lại công nghệ này, Mekophar, một công ty dược đã xây dựng nên Ngân hàng TBG (MekoStem).

Thao tác nghiên cứu trong phòng thí nghiệm tế bào gốc tại Trường ĐH KH Tự nhiên TP.HCM - Ảnh: L.TH.H.

“Bảo hiểm sinh học”

Tuy đã có những thành quả đầu tiên, “Thế giới vẫn đang dừng lại trước câu hỏi: Công nghệ này tốt nhất cho bệnh gì, chủng loại TBG, số lượng bao nhiêu, đường tiếp cận bệnh nhân như thế nào là tốt nhất”- TS Phạm Mạnh Hùng băn khoăn.

Trong năm 2010, Viện Tim mạch quốc gia sẽ tìm các nguồn kinh phí với hy vọng mở rộng đề tài điều trị chống suy tim sau nhồi máu cơ tim cho khoảng 30 bệnh nhân để có thể có kết luận sơ bộ về hiệu quả áp dụng kỹ thuật này.

TS Hùng cũng cho rằng với một số chứng bệnh tim mạch khác như căn bệnh tắc nghẽn mãn tính động mạch ngoại vi, việc áp dụng công nghệ TBG vẫn còn mờ mịt, chưa thể ứng dụng được.

“Về nguyên tắc, chỉ 5-6% TBG được tiêm vào chỗ cần điều trị, số còn lại sẽ theo máu toả đi khắp nơi và nếu đến chỗ không cần thiết, nó sẽ tự thoái hoá. Có những ý kiến cho rằng TBG đi lung tung có thể có nguy cơ xấu. Điều này chưa ai kiểm chứng được”, TS Hùng nói.

Ở MekoStem, tuy quảng bá rất nhiều cho những ứng dụng tương lai của TBG song lãnh đạo ngân hàng này thừa nhận việc thiếu vắng các công trình áp dụng TBG vào điều trị trên lâm sàng sẽ khiến sự ra đời của MekoStem là “không trọn vẹn”.

Đề tài cấp Nhà nước (ĐTĐL 2007/03) về “Nghiên cứu xây dựng ngân hàng TBG dây rốn khu vực Miền Nam và ứng dụng điều trị bệnh ở người” mà Mekophar chủ trì (MekoStem là thành quả đầu tiên) hiện cũng phải xin hoãn thời gian bảo vệ do “kẹt ở phần điều trị”, dược sĩ Đặng Thị Kim Lan, Giám đốc MekoStem cho biết.

Như vậy, khi lưu trữ mẫu TBG trong Ngân hàng này, khách hàng thực chất đã ký một dạng “bảo hiểm sinh học” mà khả năng ứng dụng của nó hoàn toàn tùy thuộc vào năng lực điều trị lâm sàng của các bệnh viện tại Việt Nam trong tương lai.

Cho đến nay, chưa có bất cứ mẫu tế bào nào được lấy ra từ MekoStem để phục vụ cho việc điều trị và những ca thử nghiệm đầu tiên mới được dự kiến sẽ bắt đầu vào cuối năm 2010. MekoStem cũng cho biết họ mới chỉ có một đề tài nhánh phối hợp với Bệnh viện TMHH TP Hcm để áp dụng điều trị bằng TBG.

Trong khi đó, PGS.TS Phan Toàn Thắng cho biết ông sẽ có nhiều hợp tác với các bệnh viện trong nước như BV 108, BV Bạch Mai, Viện Bỏng quốc gia, ĐH Y dược TP.HCM.

“Một số kỹ thuật mới như ghép giác mạc mắt, xương sụn từ công nghệ tế bào gốc có cơ hội tương đối rõ ràng, chỉ chờ kỹ thuật hoàn chỉnh. Các ứng dụng khác như điều trị bệnh tim mạch, thần kinh, đái tháo đường thì chưa hoàn chỉnh, cần có thêm nhiều thời gian”, ông nói.

Tuy vậy, theo ông, nên coi kỹ thuật này như một phương pháp điều trị có thể tốt hơn các phương pháp khác ở một số lĩnh vực, như làm liền vết loét lâu ngày. “Không phải cứ tiêm TBG là khỏi bệnh như trong nhiều quảng cáo”.