Thương chiến Mỹ-Trung: Hành động nào cho Việt Nam?

Ông Nguyễn Xuân Thành. Ảnh: Quang Định

 Trả lời phỏng vấn TTCT, ông Nguyễn Xuân Thành - Trường Chính sách công và quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam - phân tích những tác động đến Việt Nam...

Thưa ông, cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung đã thực sự được khơi mào. Ở góc độ một nhà nghiên cứu, ông có nhận định gì về câu chuyện này?

- Cơ quan Đại diện thương mại Mỹ (USTR) đã ban hành một báo cáo, gọi là Section 301, cáo buộc Trung Quốc sử dụng các biện pháp phi kinh tế để chiếm lĩnh công nghệ của Mỹ, trong đó có cả việc ăn cắp bản quyền sở hữu trí tuệ, hay buộc chuyển giao công nghệ khi đầu tư vào Trung Quốc. Đó là cơ sở để Mỹ tiến hành áp thuế trừng phạt lên hàng nhập khẩu từ Trung Quốc. Chiến tranh thương mại bắt đầu ngày 6-7 khi Mỹ áp thêm thuế suất 25% lên 818 dòng sản phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc, trị giá 34 tỉ USD. Và đó chỉ là đợt đầu, còn đợt hai dự kiến sẽ bắt đầu vào ngày 24-7, Mỹ sẽ áp thêm 25% thuế, trị giá 16 tỉ USD, nâng giá trị chịu thuế trừng phạt lên 50 tỉ USD.

Nhưng nhìn vào con số đó có thể thấy quá nhỏ so với tổng cộng 505 tỉ USD Mỹ nhập khẩu từ Trung Quốc trong năm 2016. Nhìn kỹ hơn, các mặt hàng chịu thuế là hàng trung gian như cơ khí máy móc, thiết bị điện, điện tử, phương tiện vận tải..., hàng tiêu dùng chỉ chiếm 1%. Mức độ ảnh hưởng trực tiếp lên kim ngạch xuất khẩu Trung Quốc sang Mỹ không nhiều.

Theo ông, tác động đến Việt Nam trước mắt sẽ như thế nào?

- Theo tính toán của tôi dựa vào số liệu thống kê của Mỹ, trong 818 dòng sản phẩm Trung Quốc chịu thuế trừng phạt đợt này, các mặt hàng tương tự của Việt Nam xuất sang Mỹ năm 2017 chỉ có trị giá 1,2 tỉ USD và 5 tháng đầu năm nay cũng chỉ 545 triệu USD. Vì thế, nếu cho rằng các doanh nghiệp Việt Nam có thể tận dụng được cơ hội để gia tăng xuất khẩu sang Mỹ, theo tôi, cũng không đáng kể. Hơn thế, vì những sản phẩm bị đánh thuế là hàng trung gian gồm máy móc, thiết bị cơ khí, phương tiện vận tải... chứ không phải hàng tiêu dùng, nếu Trung Quốc không xuất được sang Mỹ thì cũng khó tìm đường đến châu Á, trong đó có Việt Nam. Kể cả đợt hai khi Mỹ đánh thuế thêm 25% các mặt hàng trị giá 16 tỉ USD nữa, tác động đến Việt Nam cũng không lớn. Điều đó sẽ khác đi nếu chính quyền ông Trump thực hiện đợt trừng phạt tiếp theo là áp thuế thêm 10% lên 200 tỉ USD hàng Trung Quốc.

Nhưng các diễn biến về tỉ giá ở Việt Nam có vẻ như cho thấy áp lực khác?

- Tác động lớn nhất hiện nay không phải ở thương mại hàng hóa mà là ở thị trường tài chính và tiền tệ, trong đó đáng lưu ý nhất là thị trường tiền tệ. Có thể nhận thấy khi có những tín hiệu trừng phạt, đồng nhân dân tệ (NDT) đã mất giá so với đồng USD, từ mức 6,3 NDT/1 USD vào tháng 4 thì nay đã lên 6,7 NDT/USD.

Nhưng khi NDT mất giá cũng không thấy hành động can thiệp từ Ngân hàng Trung ương Trung Quốc, vì thế nhiều chuyên gia phỏng đoán rằng có khi nước này chủ động để đồng NDT mất giá như là một tín hiệu đưa ra rằng nếu Mỹ đánh thuế lên hàng Trung Quốc, họ sẽ để đồng tiền mất giá như một cách làm trung hòa một phần hay vô hiệu hóa đòn trừng phạt của Mỹ. Và điều này ảnh hưởng ngay đến thị trường Việt Nam, thể hiện qua sức ép của tỉ giá vì quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Trung Quốc là rất lớn. NDT xuống giá với đồng USD trong khi VND vẫn giữ ổn định với USD, có nghĩa là VND lên giá so với NDT.

Liệu chính quyền Mỹ sẽ thực hiện cuộc trừng phạt leo thang thêm 200 tỉ USD trong thời gian tới? Tác động tiêu cực như thế nào đến Việt Nam?

- Sau khi áp thuế 25% lên 50 tỉ USD chia làm hai đợt, chính quyền Mỹ đưa ra thông điệp sẽ đánh thuế suất thêm 10% lên các sản phẩm Trung Quốc trị giá 200 tỉ USD, dự kiến sau hai tháng nữa. Theo công bố của Mỹ, số dòng sản phẩm chịu thuế lên tới gần 5.900. Chiếm tỉ trọng lớn nhất trong kim ngạch 200 tỉ USD vẫn là máy móc thiết bị điện, điện tử (24,6%), máy móc thiết bị cơ khí (19,7%). Nhưng nhiều sản phẩm tiêu dùng cũng có trong danh sách như đồ gỗ, nội thất (16,7%), hóa chất (5,1%), nhựa, cao su (5%) và nông sản, thủy sản (2,7%). Nếu như thế thì cuộc chiến sẽ ảnh hưởng đến một nửa giá trị xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ và có thể leo thang tiếp nữa. Trước đây, nhiều người cho rằng đó chỉ là những lời đe dọa, nhưng nhìn vào các động thái chính quyền ông Trump, việc Mỹ áp thuế thêm 200 tỉ USD trong hai tháng tới là điều hoàn toàn có thể xảy ra. Tác động lúc đó sẽ rất lớn đối với nền kinh tế Trung Quốc. Các nghiên cứu định lượng cho thấy cứ thuế suất tăng lên 1 điểm phần trăm thì kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc vào Mỹ sẽ giảm đi 1,6 điểm phần trăm.

Lúc đó, tác động tiêu cực lên Việt Nam sẽ đáng kể trên ba kênh.

Thứ nhất, nếu Trung Quốc không xuất sang Mỹ, họ sẽ giảm giá và xuất vào các thị trường khác mà thị trường Việt Nam thì cận kề. Hàng hóa không còn là hàng trung gian máy móc thiết bị mà lúc này là hàng tiêu dùng như nội thất, hóa chất, nhựa, cao su, nông thủy sản... Điều đáng lo là cơn sóng này sẽ kết hợp với vấn đề tỉ giá.

Nếu chiến tranh thương mại leo thang, đồng NDT có thể sẽ tiếp tục mất giá thêm nữa, và nếu VND vẫn giữ ổn định với USD thì hàng Trung Quốc đã rẻ sẽ còn rẻ hơn, hàng Việt sẽ đắt hơn và không cạnh tranh nổi. Nhưng các dòng sản phẩm 200 tỉ USD mà Mỹ đe dọa áp thêm thuế 10% không có hàng may mặc và giày dép. Như vậy sẽ không có lo ngại về các nhóm hàng này tràn vào thị trường Việt Nam. Nhưng điều đó cũng có nghĩa là hàng may mặc và giày dép của Việt Nam sang Mỹ cũng không được lợi gì nếu Mỹ áp thuế 10%.

Ở kênh thứ hai, các mặt hàng về linh phụ kiện điện, điện tử của Việt Nam sẽ bị ảnh hưởng vì đây là mặt hàng Việt Nam có giá trị xuất rất lớn sang Trung Quốc. Và, một tỉ phần đáng kể các linh kiện này được lắp ráp trong sản phẩm cuối cùng để xuất sang Mỹ. Nếu Mỹ áp thêm thuế lên các mặt hàng này thì xuất khẩu Trung Quốc sẽ giảm, kéo theo sự suy giảm của xuất khẩu từ Việt Nam.

Kênh thứ ba là transhipment (hàng chuyển tải), tức là hàng Trung Quốc xuất sang Việt Nam rồi dán nhãn Việt Nam và xuất sang Mỹ để tránh thuế. Vừa qua, thép Việt Nam nhưng có xuất xứ từ Trung Quốc là một ví dụ khi bị Mỹ đánh thuế lên đến 450% (gồm 199,76% thuế chống phá giá và 256,44% thuế đối kháng). Một khi cơ quan thương mại Mỹ phát hiện ra, các doanh nghiệp bị trừng phạt là ở Việt Nam, và không chỉ doanh nghiệp mà là cả nhóm sản phẩm. Không chỉ thuế cao mà còn ảnh hưởng đến uy tín, và dễ đưa Việt Nam vào tầm ngắm để Mỹ có thể hành động vì thặng dư thương mại của Việt Nam với Mỹ cũng rất lớn. Tôi cho rằng vấn đề của quản lý nhà nước là phải ngăn chặn tác động thứ ba này.

Theo ông, Việt Nam có thể sử dụng các biện pháp phòng vệ thương mại để bảo vệ các doanh nghiệp trong nước trước làn sóng hàng Trung Quốc có thể ồ ạt tràn vào?

- Tôi cho rằng đó là một lựa chọn về lý thuyết. Các nền kinh tế lớn luôn sử dụng các công cụ phòng vệ thương mại như chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ nhưng với các nước nhỏ thì lại có lo ngại bị trả đũa thương mại. Giả sử, sắp tới một nhóm hàng Trung Quốc tăng quá nhanh, đe dọa đến hàng Việt nội địa thì Việt Nam có thể áp thuế. Nhưng hiện nay Trung Quốc đang là một thị trường xuất khẩu quan trọng của Việt Nam, với tốc độ tăng trưởng cao nhất, vì thế nếu họ trả đũa, Việt Nam sẽ lại chịu ảnh hưởng tiêu cực.

Còn việc ứng phó với tác động về thị trường tiền tệ, áp lực về tỉ giá chẳng hạn?

- Điều đó đòi hỏi cơ chế điều hành tỉ giá linh hoạt. Tác động vừa qua mang tính chất ngắn hạn, và con số 34 tỉ USD của đợt trừng phạt đầu tiên là khá nhỏ như đã phân tích. Chính sách tỉ giá của Việt Nam một mặt là giữ ổn định, mặt khác là linh hoạt. Dự trữ ngoại hối của Việt Nam hiện cũng đã lên đến 63,5 tỉ USD nên Ngân hàng Nhà nước có khá nhiều nguồn lực sẵn sàng can thiệp và giữ ổn định tỉ giá... Trước mắt định hướng điều hành chính sách tỉ giá vẫn là giữ ổn định. Tuy nhiên, nếu chiến tranh thương mại leo thang với việc Mỹ áp thuế lên 200 tỉ USD hàng nhập từ Trung Quốc thì việc điều hành tỉ giá, theo tôi, là theo hướng linh hoạt hơn.

ASEAN sẽ cần sự khéo léo và đoàn kết để vượt qua những sóng gió của cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung. Ảnh: scmp.com

 Quan sát về cách thức điều hành của chính quyền Tổng thống Donald Trump với những gì xảy ra từ trả đũa thương mại đến bảo hộ mậu dịch, ông nghĩ cuộc chiến này kéo dài bao lâu?

- Các chuyên gia về kinh tế và thương mại quốc tế đều cho rằng chiến tranh thương mại là sai lầm và khi xảy ra thì tất cả mọi người sẽ chịu thiệt. Nhưng có thể nhận thấy chính quyền Mỹ không xuống thang. Vậy thì quả bóng bây giờ đặt trong chân Trung Quốc: liệu họ có chịu nhân nhượng hay không, chứ không phải Mỹ. Trong thương mại và đầu tư quốc tế từ trước đến nay, phương Tây vẫn luôn cho rằng Trung Quốc “chơi không đẹp”. Sau khi Trung Quốc vào WTO, Mỹ và châu Âu đều mở cửa thị trường cho nước này nhưng đầu tư nước ngoài vào Trung Quốc lại gặp rất nhiều rào cản. Và đến nay cũng mới có chính quyền Mỹ “chơi” cứng rắn với mục đích lâu dài là ép Trung Quốc phải mở cửa thị trường, giảm thiểu các hành động phi kinh tế nhằm chiếm lĩnh công nghệ và một mục tiêu khá mơ mộng khác là giảm thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc vốn lên đến 375 tỉ USD năm 2017.

Hơn nữa, với tính cách của mình, Tổng thống Donald Trump có lẽ cần phải tuyên bố giành được chiến thắng thì mới chịu chấm dứt và dĩ nhiên là chiến thắng đó phải đến từ sự nhượng bộ của Trung Quốc. Điều cần nhớ là tháng 11 sẽ diễn ra cuộc bầu cử Quốc hội Mỹ giữa kỳ. Khi đó thì chưa có số liệu kinh tế cho cả năm 2018 nên ông Trump không cần lo ngại chứng minh là có đúng thâm hụt thương mại với Trung Quốc có giảm hay không và liệu tăng trưởng kinh tế có bị ảnh hưởng tiêu cực. Chính quyền ông Trump cần chứng tỏ với nhóm cử tri ủng hộ mình là đã có hành động. 

Vì thế, tôi cho rằng Mỹ sẽ không xuống thang và có thể nói sức ép đối với Trung Quốc là rất lớn. Nói gì thì nói, Trung Quốc vẫn chịu thiệt lớn hơn vì họ xuất khẩu nhiều hơn. Họ có thể trả đũa áp thuế lên 4 tỉ USD rồi 50 tỉ USD hàng nhập từ Mỹ, nhưng leo thang lên 200 tỉ thì họ không thể trả đũa ngang bằng vì Trung Quốc chỉ xuất sang Mỹ 130 tỉ USD. Vì thế họ phải tìm giải pháp khác về tài chính, tiền tệ hay chính trị hay phải nhượng bộ.

Việt Nam nhập siêu từ Trung Quốc rất nhiều mà xuất siêu vào Mỹ cũng rất lớn. Vậy trong cuộc chiến tranh thương mại này, đâu là những lợi thế để Việt Nam có thể tận dụng được trong ngắn hạn và cả dài hạn?

- Năm 2017, Việt Nam thặng dư thương mại với Mỹ 32 tỉ USD, thâm hụt với Trung Quốc là 23 tỉ và lớn nhất là với Hàn Quốc lên đến 32 tỉ USD. Trong những năm gần đây xuất khẩu của Việt Nam vào Trung Quốc cũng đã tăng rất mạnh. Một khi, nếu cuộc chiến tranh thương mại này leo thang, về mặt tự nhiên, cơ hội sẽ đến với một số ngành hàng truyền thống của Việt Nam như nông sản, thủy sản, nội thất... và các doanh nghiệp cũng nên chuẩn bị cho điều này. Hàng Trung Quốc bị đánh thuế thì các nhà nhập khẩu Mỹ có thể đi tìm nguồn hàng khác, tức là sẽ có sự dịch chuyển thương mại. 

Điều đáng nói là các nghiên cứu cho thấy so với các nền kinh tế cạnh tranh với Trung Quốc, Việt Nam ở vị thế hưởng lợi nhiều nhất vì các mặt hàng Việt Nam xuất khẩu sang Mỹ cạnh tranh nhiều nhất với hàng Trung Quốc.

Tính toán của tôi cho thấy trong gần 5.900 dòng sản phẩm giá trị 200 tỉ USD của Trung Quốc mà Mỹ đe dọa sẽ áp thuế 10%, thì các sản phẩm cùng mã của Việt Nam xuất sang Mỹ có giá trị 13 tỉ USD, trong đó nội thất chiếm 36,7%, nông thủy sản chiếm 19,4%, thiết bị điện, điện tử 13,5%, túi xách 8,8%. Đây là nhóm hàng Việt Nam có thể hưởng lợi nếu Trung Quốc bị áp thuế buộc các nhà nhập khẩu Mỹ chuyển sang nhập từ Việt Nam. Nhưng như đã nói ở trên, hàng may mặc và giày dép không có trong danh mục.

Tuy nhiên, điều cần lưu ý là, về mặt vĩ mô, chuyện Việt Nam thặng dư thương mại với Mỹ cũng là một cái “gai” trong mắt chính quyền của ông Trump. Nếu như chúng ta đẩy mạnh thặng dư lên nữa rất dễ bị rơi vào tầm ngắm của cuộc chiến này.

Xin cảm ơn ông.■