Hong Kong (Trung Quốc): Số phận của một chủ báo

Tỉ phú Lê Trí Anh, thường được biết ở phương Tây với cái tên Jimmy Lai, là ông chủ hãng thời trang Giordano và ông trùm truyền thông ở Hong Kong. Ông này nổi tiếng vì đã xây dựng đế chế doanh nghiệp nhiều ảnh hưởng của mình từ hai bàn tay trắng.

Nhưng hiện người đàn ông gần 78 tuổi đầy bệnh tật đang ngồi sau song sắt với tư cách một trong những tù nhân Trung Quốc được phương Tây quan tâm.

Tỉ phú tự thân

Cuộc đời của tù nhân Lê Trí Anh là một tấm gương vươn lên trở thành tỉ phú tự thân từ quá khứ bần hàn. Tuy nhiên, những năm cuối đời ông lại bị giam biệt lập và trở thành nhân vật trung tâm của bất đồng chính trị giữa Trung Quốc và phương Tây. 

Ông Lê Trí Anh sinh ở Quảng Châu, Trung Quốc, vào năm 1947 trong thời kỳ nội chiến Trung Quốc 1945-1949. Năm 12 tuổi, Lê Trí Anh trốn sang Hong Kong trên một chiếc thuyền với hy vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn. Đến nơi không một xu dính túi, ông tìm được việc làm trong một xưởng may, nơi ông dần thăng tiến lên vị trí quản lý.

Từ đó, ông đã xây dựng một chuỗi cửa hàng quần áo mang tên Giordano rất thành công khi nhận thấy nhu cầu về quần áo chất lượng và giá cả phải chăng ở Hong Kong. Sau đó, ông mở rộng kinh doanh và thành lập tập đoàn truyền thông Next Digital. 

Công ty này nhanh chóng trở thành công ty truyền thông niêm yết lớn nhất Hong Kong, và phát hành ấn phẩm hằng tuần nổi tiếng Next Magazine.

Thừa thắng xông lên, sau thành công của tạp chí, ông Lê Trí Anh thành lập tờ nhật báo Apple Daily vào năm 1995. Ông được coi là một doanh nhân bẩm sinh, biết nên bán cái gì và bán như thế nào. 

Ông đã khôn ngoan pha trộn nội dung cao cấp và bình dân trên tờ Apple Daily để giúp thông điệp chính trị của mình lan truyền rộng hơn. Tờ báo lá cải này nổi tiếng với lập trường ủng hộ dân chủ và không ngần ngại chỉ trích chính quyền Trung Quốc và Hong Kong.

Cũng trong khoảng thời gian đó, ông trở thành công dân Anh vào năm 1994. Tuy nhiên, ông vẫn bị chính quyền Hong Kong coi là công dân Trung Quốc, dù chưa bao giờ có hộ chiếu Trung Quốc. 

Năm 1997 - năm Hong Kong được trao trả về Trung Quốc đại lục, ông Lê Trí Anh cải đạo sang Công giáo và được chính Hồng y Giuse Trần Nhật Quân rửa tội. Năm 2008, ông được tạp chí Forbes vinh danh là một tỉ phú, với tài sản ước tính khoảng 1,2 tỉ USD.

Vướng vòng lao lý

Niềm tin cứng rắn đòi dân chủ cho Hong Kong đã khiến ông trở thành nhân vật chủ chốt trong các cuộc biểu tình ở Hong Kong năm 2019. Đến năm 2020, chính quyền Hong Kong thông qua luật an ninh quốc gia. Nhiều người đã tham gia tích cực vào phong trào biểu tình rời Hong Kong. Ông Lê Trí Anh thì không.

Ông đã bị bắt vào tháng 8-2020, sau khi cảnh sát Hong Kong đột kích vào văn phòng của Next Digital. Mới đầu ông được tại ngoại, nhưng sau đó yêu cầu tại ngoại bị bác bỏ vào tháng 12 cùng năm. Kể từ đó, ông bị biệt giam. Ông bị buộc tội theo chính luật an ninh quốc gia ban hành năm 2020, đạo luật mà ông phản đối.

Sau nhiều năm bị trì hoãn, phiên tòa xét xử ông đã bắt đầu vào tháng 12-2023. Ông bị nền tư pháp Hong Kong hiện tại coi là một "nhân vật chính trị cực đoan" đầu sỏ. 

Các công tố viên cáo buộc ông cấu kết với các giám đốc cấp cao của tờ Apple Daily để xuất bản 161 bài báo kích động lòng căm thù với chính quyền trung ương Bắc Kinh và chính quyền Hong Kong. Ngoài ra, ông bị cáo buộc đã yêu cầu Mỹ và các nước khác áp lệnh trừng phạt lên Hong Kong và Trung Quốc đại lục.

Các tội danh bao gồm âm mưu thông đồng với nước ngoài, âm mưu in ấn và phát tán ấn phẩm mang tính kích động nổi loạn có thể khiến ông bị tù chung thân.

Ông Mark Clifford, tác giả cuốn The Troublemaker (Kẻ gây rối), sách tiểu sử mới về ông Lê Trí Anh, nói: "Ông ấy có ba điều khiến họ [chính quyền] sợ hãi. Đó là: tiền, có nghĩa là ông có thể thuê những luật sư giỏi nhất; một chiếc loa phóng thanh dưới hình thức các phương tiện truyền thông; và các giá trị của ông ấy". 

Cùng nhận định, giáo sư Steve Tsang, giám đốc Viện Trung Quốc ở trường SOAS (Anh), nói với đài Al Jazeera (Qatar) rằng hoạt động của Lê Trí Anh đã khiến ông trở thành mục tiêu bị truy tố. "Từ quan điểm của Bắc Kinh, ông Lê Trí Anh nổi bật vì là doanh nhân có địa vị cao nhất và kiên trì nhất đã dùng tài sản của mình để ủng hộ phong trào dân chủ ở Hong Kong".

Khi đang được tại ngoại vào năm 2020, ông Lê Trí Anh trả lời phỏng vấn tờ The Guardian (Anh) rằng vụ án của ông sẽ là "thuốc thử" với hệ thống pháp lý của Hong Kong. Ông thừa nhận mục tiêu cuối cùng của phong trào dân chủ Hong Kong đã không còn khả thi, nhưng nhấn mạnh rằng họ vẫn phải tiếp tục.

Phiên tòa

Khi phiên tòa cuối cùng bắt đầu vào tháng 8-2025, ông Lê Trí Anh đã không nhận tội. Nhóm luật sư của ông lập luận rằng hành động của ông là thực thi quyền tự do ngôn luận, và không nên bị xem là hành vi phạm tội chỉ vì mang tính chỉ trích hoặc thu hút sự chú ý từ nước ngoài. 

Ba thẩm phán phụ trách vụ án dự kiến sẽ mất vài tháng để đưa ra phán quyết. Phán quyết sắp tới sẽ được theo dõi sát sao bởi chính quyền Mỹ và Anh - nơi ông mang quốc tịch.

Theo The New York Times, các giám mục Công giáo trên thế giới đã lên tiếng kêu gọi trả tự do cho ông, cùng một số nhà lãnh đạo chính trị phương Tây. Đầu tháng 8, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã cam kết sẽ làm "mọi thứ" có thể để cứu ông Lê Trí Anh. 

Dù nói như vậy, ưu tiên chính của chính quyền Trump trong quan hệ với Trung Quốc hiện nay là dàn xếp cuộc thương chiến. Mới nhất, Washington đã gia hạn thỏa thuận đình chiến thương mại thêm ba tháng với Bắc Kinh nhằm tránh leo thang.

Vì ông Lê Trí Anh là công dân Anh, Chính phủ Anh đã bày tỏ quan ngại khi ông lần đầu bị buộc tội vào năm 2020. Các chính phủ Anh, bao gồm chính phủ Đảng Lao động hiện tại, tuyên bố việc ông Lê Trí Anh bị giam giữ là vi phạm Tuyên bố chung Trung - Anh - hiệp định được ký vào năm 1984 đặt ra các điều kiện cho việc chuyển giao Hong Kong từ Anh sang Trung Quốc.

Ba tháng sau khi giành chiến thắng trong cuộc tổng tuyển cử, Thủ tướng Anh Keir Starmer cho biết việc đảm bảo trả tự do cho ông Lê Trí Anh là một "ưu tiên" của chính phủ ông và nói Chính phủ Anh sẽ tiếp tục nêu vấn đề này với Bắc Kinh.

Trong chuyến đi tới Trung Quốc vào tháng 1-2025, Bộ trưởng Tài chính Anh Rachel Reeves cho biết bà đã nêu vấn đề giam giữ ông Lê Trí Anh với mọi bộ trưởng mà bà gặp. Bộ trưởng Ngoại giao David Lammy cho biết ông cũng đã gây sức ép với Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị về việc giam giữ ông Lê Trí Anh trong các chuyến thăm trước đây.

Còn Sebastien Lai, con trai ông Lê Trí Anh, cho biết trong cuộc phỏng vấn với CNN trước phiên tòa rằng ông rất lo ngại về tình trạng sức khỏe ngày càng suy yếu của cha mình. 

"Năm nay ông đã 77 tuổi, sẽ bước sang tuổi 78 vào cuối năm. Bất kỳ hình thức giam giữ nào cũng đều gây lo ngại nghiêm trọng cho sức khỏe của ông, chưa nói đến việc ông bị biệt giam và mắc bệnh tiểu đường", Sebastien nói.

Chính quyền Hong Kong đã lên án "những phát ngôn vu khống" từ "các thế lực bên ngoài và truyền thông chống Trung Quốc" liên quan đến vụ án của ông Lê Trí Anh, và cho rằng đó là hành vi can thiệp vào quá trình xét xử. Họ cũng khẳng định các thủ tục pháp lý đang được tiến hành đúng quy định, và ông Lê là người đã chủ động yêu cầu được biệt giam.

Tòa án Hong Kong cũng bác bỏ lập luận của phía bào chữa khi cho rằng hành động của ông Lê kêu gọi phương Tây trừng phạt Hong Kong và kích động sự thù ghét với chính quyền là thực thi quyền tự do cơ bản. Thẩm phán của phiên tòa cho rằng phản đối chính quyền không sai, nhưng sử dụng "phương thức độc hại" để gây tổn hại cho Hong Kong là hành vi phạm tội. ■