Kiếp cầm ca

Phóng to

Tôi chợt nhớ lời chị tôi: “Ca Huế cổ kính thì gặp bà Minh Mẫn, còn nghe ca đài các sang trọng thì gặp cô Thanh Tâm”. Trong suốt chuyến vô Huế lần đó, cái tên Thanh Tâm cứ được nhắc tới hoài. Không ít người bảo: “Gặp cô Thanh Tâm à? Khó đấy!”. quả là lần ấy có lẽ duyên chưa tới nên tôi không tìm được lúc nào thư thả để gặp cô.

Hai năm sau tôi trở lại Huế, khi cái lạnh của đợt rét vẫn còn theo chân những màn mưa bụi trượt trên lớp ngói Ngọ Môn. “Anh về mô?”- chú xe ôm hỏi. “Cho về chợ Tây Lộc, đường Lê Ngọc Hân”. Thế là lần này tôi đến thẳng nhà cô Thanh Tâm.

Cô đón tôi rồi hãm ấm trà, trời bỗng hửng nắng. Ngồi bắt chéo chân, cô châm điếu thuốc, tự nhiên cất tiếng ca vo một vài câu Cổ bản: Ai phong lưu người điệu là khách Hương Bình/Bạn chung tình với mình mà chơi/Rượu khuyên mời/Cạn lời đinh ninh...

Ca chưa hết hai câu thì mẹ cô đã ngoài 90 tuổi ở trong nhà ra, bà là một nghệ nhân tuồng cung đình Huế. Cụ bảo: “Cô ca giỏi lắm, cái gì cũng ca được hết, cả ca Huế và tuồng. Tính cô cứng rắn, ngang lắm, cũng khổ, chẳng có ai chịu được”.

Nước ngược chia phôi cho dang dở
Người đi kiếp người...

Cô Thanh Tâm là con gái của cố nghệ nhân Phan Hữu Lễ, thành viên của đội tuồng Thanh Bình Thự dưới triều vua Khải Định. Cụ được coi là một nghệ sĩ tài hoa, tay trống bậc nhất của nghệ thuật cung đình. Ngoài tuồng, cụ Lễ còn am hiểu thấu đáo các môn nghệ thuật khác như Ba vũ hay ca Huế. Dưới triều Bảo Đại, cụ dạy cho đoàn Ba Vũ. Năm 1956, cụ được cử hướng dẫn nghệ thuật cho đoàn Ba Vũ đi công diễn ở Philippines. Năm 1958, cụ được bổ nhiệm về phụ trách ban tuồng Đại Nội.

Lên sáu tuổi, cô Thanh Tâm đã theo cha vào Đại Nội xem tập luyện, đến năm 11 tuổi cô được vào học Ba vũ trong đội Đồng Ấu, 13 tuổi đi múa. Cô còn được cha và các thầy giáo trong đoàn dạy tuồng cung đình, được thầy Đinh Hữu Khai dạy ca Huế và sớm trở thành giọng ca tài hoa ở đất đế kinh.

Cô kể khi bắt đầu vào nghề, cô thường xuyên được kêu vào hát hầu cho mệ Sen. Mệ Sen là công chúa của đức Thành Thái, tên thật của bà là Công Tằng Tôn Nữ Lương Linh. Hồi đó trong phủ chỉ có người nhà mới được đi giày, còn lại phải đi chân đất nhưng cô bé Thanh Tâm kiên quyết không bỏ giày.

Bị mệ trách, cô nói: “Thưa mệ! Con ca mà đi chân đất coi sao được”. Rồi vào trong nhà ngồi trên salon hát, mệ Sen không cho cô ngồi vắt chân, cô lại bảo: “Thưa mệ! Con ca mà không cho ngồi vắt chân thì làm sao con đánh phách được”. Rồi cô cười với tôi: “Nói thế thôi chứ ca Huế hoặc ngồi chiếu hay ngồi salon thì phải vắt chân nhìn mới sang. Chứ ngồi thế nào mà chả đánh phách được, nhưng nói thế mệ cũng phải chịu”.

Sau năm 1975, cô Thanh Tâm theo nhà chồng lên vùng kinh tế mới, từ bỏ nghề cầm ca. Hồi đó, theo sự phân công, nhà cô về Lâm Đồng nhưng không hiểu sao cả nhà đi thẳng xuống Cà Mau lập nghiệp. Trót mang lấy nghiệp hát vào thân, ở được hai năm cô ôm hai con còn bé về lại Huế, ngày dọn hàng nước cùng mẹ đẻ tối đạp xe đi ca kiếm tiền nuôi con. Mỗi lần hát, tôi vẫn thấy hai tay cô nâng cặp phách lên đầu như vái. Cô bảo trước khi hát cô vẫn lạy tổ nghề, lạy thầy, xin tổ, xin thầy gia hộ cho. Cô bảo: “Nếu không được tổ phù hộ thì có lẽ cô cũng không hát được đến giờ”.

Một khách nghe ở đường Phan Đăng Lưu, nơi tập trung dân buôn người Hoa rất sành nghe tuồng, kể với tôi rằng: “Hồi đó ở nhà văn hóa, hễ tối nào mà không có Thanh Tâm ca thì khán giả bỏ vé về. Có một nghệ sĩ Thanh Tâm ca Huế, rồi lại có một nghệ sĩ Thanh Tâm đóng tuồng, từ vai Lữ Bố trong Phụng Nghi Đình đến vai Thị Kính diễn suốt năm màn kịch bản tuồng chuyển thể từ chèo do lão nghệ sĩ Hoàng Châu Ký dàn dựng”.

Cô Thanh Tâm kể diễn vai Thị Kính mà cứ vừa diễn vừa khóc, khóc suốt cả năm màn. Có hôm đang diễn thì mất điện, khán giả không chịu về, cứ bật hộp quẹt hết người này đến người khác xem hết vở mới thôi. Sáng, cô ra chợ Đông Ba, bà con ở đấy tự nhiên cứ dúi tiền vào áo: “Thưởng riêng cho mi hát hôm qua hay quá!”.

Có đêm diễn, mọi người cứ chạy theo thưởng thêm tiền, cả một nón tiền, cô lại chia đều cho anh chị em trong đoàn rồi đạp xe về nhà.

Sau ngày giải phóng, đã có lúc cô nghĩ đoạn tuyệt với nghề. Hôm đó là một buổi trưa hè, tự nhiên cô lên nhà thỉnh ba tiếng chuông rồi đứng trước bàn thờ Phật, cắt tóc cạo trọc đầu. Người nhà không ai dám nói một câu. Cứ thế rồi trưa nào cũng vậy, cô thay một chiếc áo trắng, làm đủ mọi việc chân tay, bê vác đồ nặng cố làm chai đôi tay từ trước đến giờ chỉ quen cầm đôi phách. Được một thời gian, cô lại đi ca, theo các đoàn văn công đến mọi nơi để ca, ca không công, ca ròng rã như thế suốt ba năm. Kể đến đây cô ngồi thẳng lưng cất một câu hò mái nhì: Tủi lắm anh ơi/Trăng cũng chờ, gió vẫn đợi anh/Đợi khi mô mà thông reo vi vút.

“Học mà không được ca thì uổng lắm. Tổ cho ăn lộc, nhưng tổ bắt theo nghề thì biết làm răng. Thầy dạy ca Huế cho cô là cụ Đinh Hữu Khai chết trên sân khấu trong khi ca vì đói, tủi lắm! Ngày xưa ở đoàn Ba Vũ lương tháng 20 đồng, mà con biết không, lúc đó ở Huế chỉ cần 5 hào là có một bữa cơm thịnh soạn rồi. Ngày xưa cứ một tuần là đức Từ (hoàng thái hậu Từ Cung, thân mẫu vua Bảo Đại) cho gọi đoàn đến ca hát, mỗi lần như vậy cụ mổ một con bò cho cả đoàn ăn trước, diễn xong lại được ăn cháo”.

Má hồng da tuyết
Quyết liều như hoa tàn trăng khuyết
Vàng lộn theo chì...

Cô kể chuyện có một cô mới học hát ra thuyền ca Cổ bản, nhờ cô đánh phách nhưng ca vẫn trật bèn nói với anh đánh đàn rằng “do chị Tâm đánh trật phách”. Cô nghe xong giận quá bảo: “Em có thể chê chị đui què chứ bảo chị đánh trật phách Cổ bản là xúc phạm chị”. Từ đó cô vãn dần việc ra thuyền. Đến khi Nhà nước bảo đóng tiền để cấp thẻ hành nghề cho nghệ sĩ, cô không ra thuyền hát nữa. Có ai mời đi hát salon thì cho xe đến tận nhà mời mới đi.

Cô bảo: “Tùy người mới cấp thẻ, chứ những nghệ sĩ cả đời làm nghệ thuật như các cô, các chú mà còn phải đóng tiền để được cấp thẻ, đi thi để cấp thẻ thì làm răng có chuyện đó, mà đi thi để lấy thẻ thì lấy mô ra người thẩm định đây”. Cô kể hôm có người đến mời cô đi ca, rồi hỏi tiền, rồi mặc cả. “Lấy chi mà mặc cả nghệ thuật hỉ? Cô thèm ca lắm, nhưng như thế thì ca sao cho đặng”.

Ngồi giữa sương sa
Chỉ Hằng Nga
Thấu cho chăng là...

Đêm một ngày cuối xuân, tôi lấy một con thuyền ngược Đập Đá về phía chùa Linh Mụ. Thuyền máy chạy thật nhanh đến gần cồn Giả Viên thì buông neo tắt máy. Cô Thanh Tâm hôm nay ca một mình, tôi vẫn muốn nghe cô ca riêng một buổi, giờ mới có dịp. Hôm nay anh Thảo kéo nhị, anh Hùng đàn tì bà, một cây đàn bầu và đàn nguyệt của mấy anh em trong nhóm Phú Xuân, thiếu một cây đàn tranh là đủ ngũ tuyệt nhưng không hề gì. Anh Nguyễn Đình Vân, tay trống cự phách chuyên đi đánh Tam luân cửu chuyển cùng ông Châu, hôm nay ở vị trí thính giả.

Dạo đầu là bản Lưu thủy, lúc đó không hiểu sao trong đầu tôi cứ lẩm nhẩm lời ca của bài này: Dòng lạc dòng đào nguyên/Đây lâm tuyền hợp quần bạn tiên... Vừa dứt suy nghĩ thì ngay sau đó cô Thanh Tâm đã vào ca Cổ bản, rồi ca tiếp Tứ đại cảnh.

Ai phong lưu người điệu là khách Hương Bình
Bạn chung tình
Với mình mà chơi
Rượu khuyên mời
Cạn lời đinh ninh, trong bóng trăng vằng vặc luồng gió như gợi trêu tình
Thanh lịch người xinh
Chơi để dành riêng mình
Bạn tài danh quốc ai

Giọng cô dày lắm, hơi đẹp, không ai nghĩ ngày xưa cô đã từng cắt amiđan. Cách lấy hơi của cô sao mà lạ, tạo ra tiếng hát lúc xa lúc gần, thi thoảng điểm một vài tiếng phách nghe đài các lắm, rồi tự nhiên và đến chỗ lưu không anh Hùng bấm mấy tiếng tì bà nghe xinh xắn quá, thêm mấy tiếng nhị của anh Thảo đưa đẩy đến là duyên, tiếng đàn câu hát cứ như phải lòng nhau.

Cô Thanh Tâm nói với tôi: “Nhiều khi đi hát kể cả khách không biết nghe thì cô vẫn cứ hát Nam ai, Nam bình, Tứ đại cảnh như thường, vì mình hát cho anh em mình nghe, trong nghề nghe với nhau cơ mà. Khách nghe không quen toàn yêu cầu Lý tình tang với Hò giã gạo, đấy cũng là cái buồn cho ca Huế”.

Cứ mỗi lần nghe nhắc đến chuyện cô thèm đi ca, tôi lại cảm thấy đau lòng. Tôi rất muốn nói với cô về bức chữ tôi đã viết ở Hà Nội định bụng đem vào Huế, nhưng tiếc là mấy đứa em làm thất lạc trong chuyến đi vào. Tôi viết cho cô câu: Cầm tâm duy hữu dạ đăng tri, những mong tri âm được tiếng hát và tiếng lòng của người nghệ sĩ say nghề.

Đêm đã về khuya, anh Thảo kéo mấy tiếng nhị dọn hơi cho cô hò câu mái nhì để vào Nam ai, Nam bình.

Lá thu rời rạc, trước rèm châu...

Cô nhả hai chữ rời rạc sao mà tài tình thế, tự nhiên lúc đó tôi phải làm ấm người bằng một ly rượu, tài tình quá, nghe hai chữ đó tưởng tượng sắp có sự chia ly xa cách. Hình như ngày mai chúng tôi về Hà Nội.

Cô gập hai chiếc đèn hoa đăng vào làm một tặng tôi để lát nữa thả xuống sông Hương.

Tiếng tì bà nắn nón, tiếng phách cầm nhịp vang lên, cô đã ca vào đến bài Nam ai:

Ái ân chi để riêng mình
Ôm mộng chung tình...