Ra vẻ đọc sách

Mấy năm gần đây xuất hiện một trào lưu khiến chuyện đọc sách ở nơi công cộng, hay đơn giản là xuất hiện cùng quyển sách, trở nên khó coi hơn: performative reading, có thể dịch là đọc sách phô diễn, đọc sách biểu diễn hay ra vẻ, thể hiện… 

Tóm lại là muốn trông như thể đang đọc, chứ thật ra thì không. Hoặc rộng lượng hơn, ta có thể nghĩ họ thật sự đọc sách, nhưng cái quan trọng hơn là muốn người ta biết mình có đọc sách.

Đọc sách làm dáng

Trên mạng xã hội, những video (cả thật lẫn dàn dựng) quay cảnh người ta đọc sách trong quán cà phê, trên thang cuốn hay giữa trận bóng rổ đang trở thành đề tài meme. 

Người ta lập cả danh sách những quyển lý tưởng để đọc phô diễn trên tàu điện hay xe buýt. Khi đã muốn thể hiện gu thẩm mỹ và khả năng tập trung, và rằng ta đây ra ngoài với sách giấy thay vì đeo Airpods coi TikTok, đâu thể trưng ra một quyển tiểu thuyết diễm tình kiểu Colleen Hoover hay romantasy như Cánh tư. 

"Những cuốn đủ tiêu chuẩn phải là văn học hàn lâm, cỡ Faulkner hay Nabokov, và càng nặng ký càng tốt" - Alaina Demopoulos viết trên The Guardian.

Hiện tượng đọc phô diễn được cho là bắt nguồn từ 2021 - năm bùng nổ của các câu lạc bộ sách do người nổi tiếng chủ xị lẫn phong trào BookTok, cộng đồng đọc và quảng bá sách trên TikTok. 

Tất cả đã biến những cuốn sách được yêu thích thành phụ kiện chạy theo xu hướng. BookTok, về bản chất, là một sân khấu trình diễn: những cuốn sách "hot" được lan truyền không phải nhờ chất lượng văn chương, mà vì chúng gợi nên một thẩm mỹ thời thượng và giả-trí-thức. 

Và khi việc đọc trở thành một cuộc ganh đua, khi người ta khoe đã đọc hơn 35 cuốn trong một tháng, "chất lượng dường như bị đẩy xuống hàng thứ yếu, nhường chỗ cho mục tiêu chứng minh mình là một người mê đọc sách cuồng nhiệt", Sarah Manavis viết trên The New Statesman.

Giờ thì có vẻ ở đâu cũng thấy người "đọc phô diễn" - từ những nghệ sĩ xăm trổ ngồi trên bãi biển Ibiza, phì phèo điếu thuốc và chăm chú nhìn (chứ không phải đọc) cuốn Suy tưởng của Marcus Aurelius, đến anh chàng độc thân đang đọc (hay ít nhất là giả vờ đọc) văn học nữ quyền, với hy vọng sẽ có cô gái xinh đẹp nhắn tin làm quen.

Ảnh hưởng với người đọc

Nhiều người thích đọc sách mọi lúc mọi nơi, vốn không có ý định thể hiện hay làm dáng với ai, bỗng dưng thấy bị mang tiếng oan.

Sebastian Castillo, 37 tuổi, nhà văn và giảng viên tiếng Anh, bước lên xe buýt với quyển sách vừa mua. Anh chợt lóe lên một suy nghĩ khó chịu: không biết có nên vỗ vai người ngồi cạnh mà rằng, "này anh, tuy tôi sẽ đọc quyển này từ trang 1, nhưng tôi là người đọc sách thứ thiệt, trước giờ đọc cũng kha khá rồi nha". 

Castillo thú nhận với NBC News rằng làm vậy thì lố quá, nhưng cái thôi thúc phải "nói trước cho rõ" này là có thật, nhất là ở thời nhất cử nhất động đều có thể bị đưa lên mạng cho thiên hạ soi. 

Dù vậy, Castillo nhấn mạnh phàm là người đọc sách chân chính, chớ để ngoại cảnh tác động, thật ra không ai để ý gì đâu. Nhưng Éva Jéga-Szabó, 25 tuổi, dễ lung lay hơn nhiều. Cô đã không cưỡng được các trào lưu trên mạng, tới mức thay đổi thói quen đọc, chọn những cuốn sách ngắn hoặc truyện ngắn thay vì những gì thực sự muốn đọc. 

"Tôi chạy theo số lượng thay vì đơn giản tận hưởng văn chương theo cách mình muốn" - Jéga-Szabó thừa nhận.

Selwa Khan, 21 tuổi, cho rằng một chút "diễn xuất" không nhất thiết làm mất đi niềm vui thực sự khi đọc sách. Cô nhận định đã xuất hiện trên mạng xã hội thì phần nào cũng có yếu tố "diễn", ít hay nhiều. Nhiều cuốn sách bị gán mác "thích hợp để đọc phô diễn" thực ra lại là những tác phẩm được nhiều người yêu thích, kể cả cô, vậy không lẽ ai cũng đang "diễn" sao?

Phần lớn sự trêu chọc về "đọc sách phô diễn" dường như nhắm vào nam giới. Lý do: đây được cho là thời "đàn ông không đọc tiểu thuyết", và nhiều câu lạc bộ sách trực tiếp cũng nhận thấy số lượng thành viên nam rất ít. Thực tế này dẫn đến quan niệm rằng nam giới dị tính hiếm khi đọc sách, nên nếu một người đang đọc, chắc hẳn anh ta đang cố gây ấn tượng với phụ nữ.

Jafei Pollitt, một mọt sách 27 tuổi, hy vọng các nam giới trẻ tuổi không quá nghiêm trọng hóa trào lưu hay khiến nó làm họ ngại đọc sách nơi công cộng. 

Với Pollitt, ngay cả khi mục đích là gây ấn tượng với một cô gái, nếu một anh chàng cầm trên tay một tác phẩm văn học về nữ quyền và thực sự đọc nó, cũng không hại gì. Biết đâu cuối cùng anh ta cũng học được cách tôn trọng phụ nữ từ sách thì sao?

Đọc đi đừng sợ

Suy cho cùng, cuộc tranh luận xoay quanh chuyện ra dáng đọc sách cũng chỉ là phiên bản mới nhất của một mối ám ảnh văn hóa rộng lớn hơn: tính chân thật (authenticity) trong kỷ nguyên mạng xã hội, nơi mọi hành động nơi công cộng đều có thể bị biến thành nội dung, và bất kỳ ai cũng có thể "viral" (nổi tiếng toàn cõi) chỉ sau một khoảnh khắc.

Cây bút Demopoulos của The Guardian đã tự mình thử nghiệm xem đọc sách nơi công cộng có thực sự bị người ta soi và đánh giá không. 

Cô lên tàu điện New York với quyển Infinite Jest của David Foster Wallace và cố tình giơ quyển sách khổng lồ ("dày hơn 1.000 trang và tôi chưa từng thấy ai đọc hết bao giờ") ra trước mặt người đối diện, một phụ nữ vừa đi siêu thị về. 

"Lén nhìn qua trang sách, tôi muốn xem người phụ nữ ấy có khó chịu không, có thấy tôi thông thái hơn cổ không. Nhưng hỡi ơi, cô ta còn nhiều chuyện phải lo hơn là biết tôi đọc gì" - Demopoulos thuật lại.

Khi đến công viên quảng trường Washington, Demopoulos chờ bị bắt quả tang, "bị ai đó quay lén và quăng lên TikTok chế giễu màn trình diễn đọc sách của mình". 

Nhưng một lần nữa, chẳng ai quan tâm, "ngoại trừ một người đàn ông gen X ngồi trên ghế công viên bên cạnh tôi, đúng kiểu người có thể coi David Foster Wallace là một vị thánh hiện đại". Ông lịch sự hỏi Demopoulos đọc tới đâu rồi, và cô đáp mới đọc được 20 trang và chưa chạm tới mớ cước chú khổng lồ trong quyển sách đâu. Ông gật gù, bảo cô đọc tiếp và gợi ý rằng nên cắt cuốn sách thành ba phần để dễ theo dõi hơn.

Demopoulos kể tiếp: "Sau khi cảm ơn ông và quay lại đọc sách, một điều điên rồ đã xảy ra: tôi thật sự tận hưởng nó. Một trong những niềm vui đơn giản nhất của đời là đắm chìm vào câu chuyện và tạm quên đi thế giới xung quanh. Nhưng để làm được điều đó, bạn phải thôi lo lắng xem người khác nghĩ gì về mình, hay liệu bạn có vô tình trở thành trò cười trên một TikTok xấu tính. Và theo tôi biết, tôi đã không gặp tình huống đó".

Hãy tin rằng, trong một xã hội "hậu chữ nghĩa" - như nhiều người bi quan nhận định - việc ngày càng nhiều người đọc, dù có phải "diễn xuất" hay không cũng là tín hiệu tốt. 

Nhìn vào trang sách thay vì màn hình sẽ không chỉ có lợi cho mắt mà còn cho những bộ não vốn đã bị nghiện trực tuyến. Trong một nền văn hóa mà học sinh không thể đọc xong sách, trí tuệ bị bào mòn bởi AI, và số người đọc vì thích thú đã giảm 40%, việc sách giấy xuất hiện khắp nơi chẳng phải là quá đáng mừng sao?