Sử dụng tác phẩm để huấn luyện AI: Pháp lý chuẩn tắc và bất trắc

Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi cho phép người khác sử dụng các tác phẩm để huấn luyện AI (gọi là TDM) với những điều kiện nhất định. Đây là cơ hội để bảo vệ người sáng tạo, cũng là cánh cửa giúp những người huấn luyện AI sử dụng tài nguyên hợp pháp.

Khả năng các ca khúc, MV, phim ngắn… được trình chiếu trên một kênh YouTube; các tác phẩm văn chương, báo chí được công bố trên website, page… có thể được các chủ thể sử dụng để huấn luyện trí tuệ nhân tạo - AI (còn gọi là TDM) tạo ra nhiều cuộc tranh luận sôi nổi nhiều ngày qua.

Luân lý mặc nhiên

Luật Sở hữu trí tuệ ngoài việc thúc đẩy nghiên cứu sáng tạo, bảo vệ tính chính danh trong hoạt động sáng tạo còn bảo đảm quyền của chủ thể sáng tạo. Bảo đảm quyền tác giả, quyền sở hữu tác phẩm và các quyền liên quan khác (còn gọi là tác quyền), cũng là tiền đề để khuyến khích các chủ thể sáng tác và tạo lập tác phẩm.

Một trong những nội dung quan trọng trong tác quyền là quyền được hưởng lợi (quyền tài sản hay tác quyền). Cho nên, chỉ có tác giả hay chủ sở hữu tác phẩm mới có quyền hưởng lợi từ việc sử dụng tác phẩm. Những người khác, thông qua quá trình sử dụng tác phẩm như biểu diễn, trình diễn, đăng tải hay bất kỳ hình thức công bố nào khác, gọi là chủ thể tiếp nhận.

Lẽ thường ở đời, người tiếp nhận chỉ là người "thụ hưởng" mà không có quyền sử dụng hay khai thác tác phẩm đó. Việc người thụ hưởng sử dụng tác phẩm để hưởng lợi càng không được chấp nhận vì ảnh hưởng đến quyền của tác giả và chủ sở hữu tác phẩm. Đạo lý không cho phép ai được quyền "cướp công" người khác và vụ lợi một cách ngang nhiên như vậy.

Vì vậy, bất kỳ ai muốn sử dụng tác phẩm của người khác đều phải xin phép và phải được tác giả - người sở hữu - cho phép. Đây là yêu cầu bắt buộc. Người có nhu cầu khai thác tác phẩm, đặc biệt là khai thác các sản phẩm để kinh doanh, hưởng lợi cần phải trả phí tác quyền. Chẳng hạn, ca sĩ xin phép tác giả bài hát để trình diễn, ban tổ chức đêm nhạc, show truyền hình… trả tiền tác quyền.

Vậy đối với người sử dụng tác phẩm không có mục đích vụ lợi hay kinh doanh thì sao? Không quá to tát như chuyện tác quyền đối với sáng chế của các loại vắc xin thời Covid-19, ở Việt Nam hơn 20 năm trước, khi Internet còn chưa phổ biến, điều kiện kinh tế còn khó khăn, sách báo và giáo trình trong thư viện các trường học không nhiều, những tranh luận về việc có nên cho phép sao chép tác phẩm (còn gọi là photocopy) miễn phí đã xuất hiện. 

Những tranh luận này là tiền đề cho việc ghi nhận cơ hội sử dụng miễn phí tác phẩm cho các hoạt động nghiên cứu, giáo dục và phi lợi nhuận khác. Và đó là những ngoại lệ quan trọng trong thực thi pháp luật về quyền tác giả.

Tác quyền là câu chuyện phức tạp nhưng những mô tả trên là phác họa chung về luân lý trong tác quyền mà bạn có thể gặp bất kỳ nơi đâu. Điều đó cũng sẽ lặp lại khi soi xét tác quyền đối với việc sử dụng tác phẩm trong huấn luyện AI. Vậy, vấn đề quan trọng là TDM nhằm mục đích gì?

Luật mềm và luật cứng

Luân lý thường gắn với đạo lý, nhưng đạo lý lại là… luật mềm nên đôi khi thiên biến vạn hóa. Pháp lý lại là khuôn thước, thường đi kèm hàng loạt tiêu chí và điều kiện khắt khe. Cho nên, nhiều khi kết quả soi rọi bởi luân lý và đạo lý có thể lọt qua hay kẹt lại trước các chuẩn tắc pháp lý do thỏa mãn hay không thỏa mãn các tiêu chuẩn pháp lý đó. 

Hệ quả pháp lý có khi khác, thậm chí ngược với các kết luận luân lý - đạo lý là vì vậy. Nhưng điều đó không có nghĩa luân lý trên đời là thừa, vì nhà lập pháp phải luôn cố gắng đưa các chuẩn tắc pháp lý tiệm cận với các luân lý và hạn chế những bất trắc không đáng bởi sự xơ cứng của pháp lý.

Luật Sở hữu trí tuệ vừa được thông qua quy định tổ chức, cá nhân được sử dụng văn bản và dữ liệu về đối tượng quyền sở hữu trí tuệ đã được công bố hợp pháp, công chúng được phép tiếp cận để phục vụ mục đích nghiên cứu khoa học, thử nghiệm, huấn luyện hệ thống AI, với điều kiện việc sử dụng này không ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ (khoản 5 điều 7).

Điều này có nghĩa các chủ thể được quyền sử dụng tác phẩm (văn bản, dữ liệu) để huấn luyện AI mà không cần phải xin phép chủ thể có quyền, thậm chí có thể không phải trả tác quyền. 

Nhưng trước hết phải đáp ứng ba tiêu chí: tác phẩm đã được công bố hợp pháp và công chúng được phép tiếp cận (1), mục đích của TDM là để nghiên cứu khoa học, thử nghiệm, huấn luyện hệ thống AI (2) và việc sử dụng không ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ (3).

Đối chiếu cho thấy quy định của Luật Sở hữu trí tuệ không khác so với các luân lý mặc định: sử dụng miễn phí tác phẩm để TDM nếu như đó là TDM phi lợi nhuận. Còn việc sử dụng thông tin, văn bản để huấn luyện và tạo lập các phần mềm, ứng dụng AI để kinh doanh vẫn phải xin phép và trả tác quyền cho tác giả hay chủ sở hữu như các trường hợp thông thường khác.

Thực tế, việc chứng minh có lợi nhuận hay phi lợi nhuận đôi khi khá phức tạp, tiêu tốn không ít giấy mực của khoa học, công sức của quan tòa và truyền thông. Nhưng có quy định này trong Luật Sở hữu trí tuệ thì trước mắt, các YouTuber, nhạc sĩ, người sáng tạo nội dung, tác giả bài báo khoa học… phần nào yên tâm bởi tác phẩm của họ được luật pháp bảo hộ, không cho phép người khác tự ý sử dụng quá đà hay bị "bóc lột" cho các hoạt động kinh doanh.

Vấn đề tác quyền đối với tác phẩm còn được bảo vệ bằng chính các quy tắc pháp lý mới và quyền "được sử dụng" của người thụ hưởng khó có thể lọt qua được những điều kiện khác. Quy định chỉ cho phép chủ thể TDM được sử dụng tác phẩm đã được công bố và công chúng đã được phép tiếp cận. Những tác phẩm chưa được công bố hoặc đã công bố nhưng công chúng chưa được tiếp cận thì người thụ hưởng vẫn chưa được quyền "được sử dụng" miễn phí.

Đáng ngại hơn là tiêu chí pháp lý cuối cùng (tiêu chí thứ 3). Ngay cả khi việc sử dụng tác phẩm cho TDM cho các mục đích nghiên cứu, sáng tạo… thì quá trình sử dụng tác phẩm đó cũng không được làm ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả, chủ sở hữu quyền sở hữu trí tuệ. 

Người sử dụng miễn phí tác phẩm sáng tạo của người khác để TDM đối mặt với rủi ro nếu tác giả hay người sở hữu quyền sở hữu trí tuệ chứng minh quyền lợi của họ bị ảnh hưởng trong quá trình TDM. Lúc đó, hậu quả và thiệt hại có khi lớn gấp nhiều lần chi phí xin phép ban đầu.

Những điều còn chờ

Những vụ việc thực tế đó là minh chứng cũng như dự liệu về các tranh chấp về sở hữu trí tuệ trong tương lai cho việc sử dụng tác phẩm để TDM. Những vụ việc cụ thể, qua bộ lọc của những chuẩn tắc pháp lý, quy định của pháp luật thì vấn đề có thể được nhìn nhận và giải quyết khác đi so với đánh giá ban đầu. 

Nếu quy định pháp lý chưa rõ ràng và còn nhiều lỗ hổng thì những tranh chấp xảy ra sẽ ngày càng phức tạp. Vì vậy, cơ quan có thẩm quyền phải có những tiêu chí rõ ràng xác định quyền và trách nhiệm của chủ thể dùng sản phẩm sở hữu trí tuệ của người khác để TDM. 

Song song, phải có những tiêu chí cụ thể để xác định mức độ ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả và người sở hữu làm cơ sở để các bên thỏa thuận và để… tòa án xét xử các vụ tranh chấp.