Về năm hình thành Trấn Giang - Cần Thơ: Nếu sách gốc mà sai...

Từ sai sót này, vô số bài báo, bài nghiên cứu đã tiếp tục dẫn dụng sai trong hơn 20 năm qua, nên nếu không sửa chữa kịp thời, "tin giả" sẽ sớm thành tin y như thiệt rồi.

Đây còn thuộc dạng tin giả chính thống, cho nên mức độ lan tỏa cũng rất chính thống, tiêu biểu như báo Nông Nghiệp, VNExpress, Cổng thông tin điện tử thành phố Cần Thơ, tạp chí Khoa học Trường đại học Cần Thơ (2021). Và đương nhiên, trang Wikipedia cũng sử dụng tin giả này.

Cụ thể, Địa chí tỉnh Cần Thơ viết: "Năm 1739, ông [Mạc Thiên Tích / Tứ] đã hoàn thành việc khai mở đất này và lập thêm 4 vùng đất mới mà "Gia Định thành thông chí" gọi là "đạo" gồm: Long Xuyên (Cà Mau), Kiên Giang (Rạch Giá), Trấn Giang (Cần Thơ), Trấn Di (Bắc Bạc Liêu), để sáp nhập vào Hà Tiên".

Đoạn văn đó dễ khiến người đọc hiểu là thông tin ấy lấy sử liệu từ sách Gia Định thành thông chí 1820 (GĐTTC). Nhưng nếu chịu khó tra cứu thì thấy đó là tin chế biến, gắn tên sách GĐTTC vô cho ra vẻ nói có sách, nói cách khác thì đây là trường hợp lắp ráp các nguồn sử liệu có chủ ý.

Sử sách chép gì?

Trong sử kiện hậu loạn Cao Miên năm Đinh sửu (1757), GĐTTC viết: "Nặc Ông Ton dâng đất 5 phủ Chân Sum, Sài Mạt, Linh Quỳnh, Cần Bột, Vũng Thơm cho Tông Đức hầu để tạ ơn nuôi nấng gầy dựng. Tông Đức hầu xin dâng đất ấy cho triều đình, được chỉ chuẩn cho 5 phủ ấy vẫn thuộc trấn Hà Tiên cai quản. Tông Đức hầu lại đặt đạo Kiên Giang ở xứ Rạch Giá, đạo Long Xuyên ở xứ Cà Mau, đều đặt quan lại trấn nhậm". 

Nội dung này được GĐTTC đề cập hai lần, gần giống nhau, đều thuộc quyển 3, trước là trong phần "Tổng quan về Cương vực Gia Định thành", sau là trong phần nói riêng về "Cương vực Hà Tiên trấn". Cả hai lần đều không nói về việc lập đạo Trấn Giang và đạo Trấn Di (tiền danh của Trần Đề).

Đại Nam thực lục Tiền biên (soạn xong năm 1844) cũng ghi lại sự kiện năm Đinh sửu (1757) gần giống như GĐTTC chép, tức chỉ nói "Thiên Tứ lại xin đặt Giá Khê làm đạo Kiên Giang, Cà Mau làm đạo Long Xuyên", không hề chép việc lập 2 đạo Trấn Giang và Trấn Di.

Việc lập đạo Trấn Di và đạo Trấn Giang vào năm 1757 chỉ thấy đề cập trong Mạc Thị gia phả 1818 (MTGP), sách này chép một sự kiện gần như tương đồng diễn biến với nội dung mà GĐTTC và ĐNTL đã chép, nhưng MTGP không nói rõ là trong năm nào, đối chiếu thì thấy trùng với sự kiện diễn ra vào năm 1757 chép trong GĐTTC và ĐNTL. 

Có điều, MTGP chép khác so với hai nguồn kia, là số xứ cai quản có thêm Trấn Giang và Trấn Di. Sách này chép: "Vua Cao Miên Chiêu Ong Tôn […] cắt đất năm châu để tạ ơn cho ông [Mạc Thiên Tứ, cũng có sách chép Mạc Thiên Tích]. Năm châu gồm Vịnh Thơm, Cần Bột, Chơn Sum, Sài Mạt và Ninh Quỳnh. Ông lại khai phá những vùng đất hoang của Cao Miên là các xứ Long Xuyên, Kiên Giang, Trấn Giang, Trấn Di làm thành thuộc ấp, đặt chức việc cai quản". 

Đoạn văn trên nói "Ông lại khai phá các xứ…", tức phải hiểu là sau năm 1757 mới khai phá, còn thời gian khai phá bao lâu đối với xứ nào thì không xác định cụ thể được. Nên nếu dựa vào sử liệu này, phải nói rõ "đạo Trấn Giang hình thành sau năm 1757".

Ngoài việc lập đạo Trấn Giang, cũng cần lưu ý là các nguồn sử liệu có nhiều điểm hơi đáng ngờ về năm khai thác các vùng đất liên đới địa bàn Hà Tiên, như trong GĐTTC và ĐNTL thì nói Cần Bột (Kampot), Vũng Thơm (Kompong Som), Rạch Giá, Cà Mau là 4 xứ trong 6 xứ (Phú Quốc, Lũng Kỳ, Cần Bột, Vũng Thơm, Rạch Giá, Cà Mau) do Mạc Cửu lập hồi trước năm Mậu tý (1708); còn MTGP thì chép 2 châu Cần Bột, Vũng Thơm nằm trong 5 châu mà Mạc Thiên Tích được hiến năm 1757, và Long Xuyên (tức Cà Mau), Kiên Giang (tức Rạch Giá) lại nằm trong số vùng mới khai thác sau năm 1757. Cho nên, đối với việc áp dụng hình thức quản lý các xứ nêu trên đều phải qua kê cứu đối chiếu nhiều nguồn sử liệu thì mới có thể tạm xác định.

Trong các nguồn nêu trên, về sự kiện "lập đạo Trấn Giang sau năm 1757" thì một nguồn chính sử là ĐNTL không chép, một nguồn địa chí vùng là GĐTTC cũng không chép, chỉ riêng nguồn gia phả có nói đến việc lập đạo Trấn Giang sau năm 1757. 

Tạm coi như Trấn Giang xứ được nói đến đầu tiên vào năm Đinh sửu (1757), và cũng lưu ý rằng, vào năm này MTGP chỉ gọi Trấn Giang là xứ, và đặt xứ này làm "thuộc ấp", chưa gọi là đạo. Sách này đề cập đến Trấn Giang với cơ cấu là đạo vào năm 1774.

Trong ba nguồn sử liệu nêu trên đây, MTGP thành sách năm 1818, GĐTTC thành sách năm 1820, ĐNTL thành sách năm 1844. Căn cứ theo MTGP, thì Mạc Cửu chưa từng lập 6 xứ Phú Quốc, Lũng Kỳ, Cần Bột, Vũng Thơm, Rạch Giá, Cà Mau hồi trước năm Mậu tý (1708), mà một số trong các vùng đất này phải đến đời Mạc Thiên Tích mới có được do được hiến tặng năm 1757. Nếu cho rằng MTGP ra đời sớm hơn và do người địa phương lại có quan hệ thân thuộc với họ Mạc ghi chép nên đáng tin hơn, thì lịch sử Hà Tiên ắt phải viết lại nhiều lắm.

Một niên đại không biết ở đâu ra

Vấn đề là niên điểm 1739 từ đâu ra? Trong các nguồn sử liệu, chỉ thấy ĐNTL chép: "Kỷ mùi (1739), tháng giêng, Nặc Bồn nước Chơn Lạp lấn Hà Tiên […], Thiên Tứ đem hết quân bản bộ ra đánh, đuổi tới Sài Mạt. Tin thắng trận báo lên, chúa khen ngợi, đặc ban Thiên Tứ chức Đô thống tướng quân". MTGP cũng có chép việc này, nhưng chỉ viết "Hồi Cao Miên gây loạn…" chớ không ghi năm nào. GĐTTC tuy chép khá chi tiết về tình hình trấn Hà Tiên nhưng không chép về sự kiện này.

Củng cố "tin giả" Trấn Giang 1739, có thể nêu là bài viết "Bàn về nguồn gốc và ý nghĩa của địa danh Cần Thơ" của tác giả Đào Ngọc Cảnh (tạp chí Khoa học Trường đại học Cần Thơ, tập 57, số 3C/2021). 

Trong bài có đoạn viết: "Năm Ất Mão (1735), Mạc Cửu qua đời, Mạc Thiên Tích nối nghiệp cha tổ chức khai phá mở mang thêm ở vùng hữu ngạn sông Hậu. Đến năm Kỷ Mùi (1739), công cuộc khai phá hoàn thành, Mạc Thiên Tích cho lập thành bốn đạo, đều thuộc trấn Hà Tiên. Đó là: đạo Long Xuyên (vùng Cà Mau), đạo Kiên Giang (vùng Rạch Giá), đạo Trấn Di (vùng bắc Bạc Liêu), và đạo Trấn Giang (vùng Cần Thơ). Tại đạo Trấn Giang, Mạc Thiên Tích cho lập thủ sở bên bờ sông Hậu. Từ đó, thủ sở đạo Trấn Giang đóng vai trò hậu thuẫn cho Hà Tiên, được chú trọng phát triển trên mọi lĩnh vực quân sự, kinh tế - thương mại và văn hóa (Quốc sử quán triều Nguyễn, 1972; Trịnh Hoài Đức, 2006)".

Trước mắt cần nói, đây là đoạn văn viết lắp ráp sử liệu không chính xác, đoạn văn đã không dẫn nguồn Địa chí tỉnh Cần Thơ, chỉ dẫn nguồn ĐNTL và GĐTTC như thể tác giả đọc trực tiếp từ sử liệu xưa rồi viết ra, nhưng đối với niên điểm 1739 được nêu thì 2 nguồn này không chép điều gì liên quan đến tên gọi Trấn Giang cả.

Tin giả lan truyền trên mạng xã hội gây tác hại không nhỏ, còn loại tin giả trong nghiên cứu lịch sử cũng rất điên đầu chớ không phải giỡn. Loại tin nói về khởi nguyên hình thành vùng đất dạng như Trấn Giang hẳn đã lan tỏa qua biết bao cuộc hội thảo khoa học, đi vào sách vở và phóng sự báo đài các thứ. 

Hồi soạn bộ Địa chí tỉnh Cần Thơ (2002) thì tỉnh này chưa tách tỉnh Hậu Giang, nên tin giả nêu trên cũng phần nào ảnh hưởng đến tỉnh Hậu Giang khi biên soạn địa chí và lịch sử địa phương. Nghe nói Địa chí Thành phố Cần Thơ đã hoàn thành và sẽ xuất bản trong khoảng tháng 5 năm nay, chắc cũng còn kịp điều chỉnh một số chỗ sai sót.

Lịch sử biên niên ghi nhận sự kiện 1739 không thuộc sử kiện đặc biệt quan trọng; tin quan trọng hơn có thể nêu là "năm Bính thìn (1736), lấy Mạc Thiên Tứ làm Đô đốc trấn Hà Tiên" (kế nhiệm Mạc Cửu, nhậm Tổng binh năm 1708, mất năm 1735). Cuối cùng, sử kiện 1739 trong các nguồn sử liệu đều không chép gì liên quan đến tên gọi hay địa bàn Trấn Giang, nên thiệt tình, không hiểu vì sao năm 1739 này được lấy làm mốc niên điểm thành lập đạo Trấn Giang. ■