Bay cùng khúc hát cá ông

Tạ Huy Long đã được biết đến nhiều qua những tác phẩm minh họa cho truyện ngắn và truyện dài, đặc biệt nổi bật là Dế mèn phiêu lưu ký (qua nhiều lần tái bản và nhiều khổ sách khác nhau). 

Bút pháp của anh, hầu như mỗi lần đều có lối đi khác chút ít so với tác phẩm trước: có thể thấy điều này qua những lối vẽ từ Lá cờ thêu sáu chữ vàng (Nguyễn Huy Tưởng), Lĩnh Nam chích quái (Trần Thế Pháp), Nam hải dị nhân (Phan Kế Bính) đến Đêm núm sen (Trần Dần).

Đổi vai sang truyện tranh như Lược sử nước Việt bằng tranh, Hành trình sáng tạo chữ quốc ngữ… Tạ Huy Long bắt kịp với kiểu tư duy dài hơi khi mà họa sĩ kiêm tác giả. 

Nhìn vào hành trình đó, người ta thấy sự vận động hướng dần đến việc xây dựng tiểu thuyết bằng tranh ở vai trò tác giả-họa sĩ. Khúc hát cá ông (NXB Kim Đồng 2025) là một sản phẩm ở trong tiến trình này mà Tạ Huy Long có lẽ đã ấp ủ từ khá lâu.

Lời kể của những nét vẽ

Ý tưởng định hướng rằng họa sĩ không chỉ là người minh họa cho sản phẩm văn chương, chính anh ta phải là tác giả, đã bắt đầu manh nha từ tập truyện tranh Cửa sổ (2014). Đấy là hoài niệm tuổi thơ của họa sĩ trong căn gác ở phố cổ Hà Nội. Từ tác phẩm như một giấc mơ đẹp và mỏng manh đó, đã lớn dần thành một tiểu thuyết bằng tranh dày dặn hôm nay.

Bác sĩ Yersin (1863-1943), vị bác sĩ lừng danh đã tìm ra vi khuẩn dịch hạch và điều chế được huyết thanh để chiến đấu với những trận dịch hạch ở Trung Quốc, Đài Loan, Ấn Độ, Việt Nam… cũng là nhà thám hiểm không mệt mỏi. 

Ông đã phát hiện ra cao nguyên Lang Biang, cao nguyên Hòn Bà. Ngay từ ngày đầu đến Đông Dương, ông đã "phải lòng" Nha Trang và gắn bó với nơi này cho đến tận cuối đời, ở đấy ông được người địa phương gọi thân mật là ông Năm.

Người đọc không lạ khi Tạ Huy Long chọn đề tài lịch sử và danh nhân. Anh từng bỏ nhiều công sức nghiên cứu lịch sử để vẽ cho những bộ sách cổ hoặc bộ Lược sử Việt Nam bằng tranh, đặc biệt có cảm hứng nhiều về những nhân vật người nước ngoài gắn bó với Việt Nam như Alexandre de Rhodes, và bây giờ là Yersin. 

Yersin - Khúc hát cá ông là tiểu thuyết có yếu tố lịch sử, tất nhiên trong đó có những nhân vật lịch sử như người thầy Pasteur, bạn đồng nghiệp như bác sĩ Roux, bác sĩ thú y Pesas. Nhưng đây không phải là bản tiểu sử danh nhân, nên Tạ Huy Long đã làm đúng vai trò của người viết tiểu thuyết là sáng tạo một hệ thống nhân vật hư cấu, tô đậm cho nội tâm và lý giải những biến chuyển trong cuộc đời danh nhân.

Đứng ở vị trí trung tâm, sánh ngang với nhân vật bác sĩ Yersin, là chàng thiếu niên Tín, mà ông gọi là Tin. Thiếu niên mười lăm tuổi này giúp việc cho bác sĩ, đi theo Yersin trong mọi hoạt động, chứng kiến việc ông tiêm chủng và chữa bệnh cho bà con trong các làng xóm nghèo. 

Tin cũng theo ông trong những chuyến thám hiểm lên vùng người Thượng, tìm ra những cao nguyên chưa ai đặt chân tới, theo thầy sang tận Hong Kong giữa trung tâm dịch hạch để tìm ra loại khuẩn độc mà thế giới lúc ấy còn chưa biết.

Tác giả cũng dàn dựng ra một làng ven biển miền Trung có đủ thành phần cư dân và những tập tục lâu đời. Ở đấy có ông Tám Đờn, mà trong mô tả bằng lời và tranh thì giống như một người kể chuyện dân gian, mỗi câu hát mỗi lời nói là kinh nghiệm dồn góp, là kiến thức truyền đời, và cả nỗi lòng của con người giữa thiên địa biển cả.

Ta đang xem một tiểu thuyết bằng tranh, một kiểu graphic novel, nên phần tranh gây ấn tượng mạnh hơn cả và làm đầy đặn cho một cốt truyện đơn sơ. 

Trong những bức tranh hòa trộn sự thơ mộng lãng mạn, những tập tục lạ lùng và thú vị, với những điều thô nhám khốc liệt, có cả yếu tố kinh dị. Phần tranh mới là phương tiện miêu tả các biến cố, để phơi lộ nỗi niềm và đi vào chiều sâu tâm trạng của các nhân vật.

Những đại cảnh và chi tiết lay động

Tạ Huy Long luôn bộc lộ sự duy mỹ và có thế mạnh tạo đại cảnh, toàn cảnh. Cảnh Yersin dường như bàng hoàng choáng ngợp thấy cao nguyên Lang Biang hiện ra trước mắt là một đại cảnh xanh mát, trong lành và đẫm chất mộng mị (tr. 72-73). 

Những đại cảnh như rừng mưa nhiệt đới (tr. 54-55) như có cả âm thanh của chim chóc, của các loài thú, cả tiếng bước chân lẫn cơn thở dốc của đoàn người thám hiểm. Khi Yersin ở làng quê biển, Tạ Huy Long tái hiện một phiên chợ trên bãi cát, những đoàn thuyền đang tiến dần về bãi, những con thuyền cập bờ, ngư dân gánh cá về chợ, cảnh mua bán sản vật biển. 

Dù là đại cảnh nhưng vẫn có những nét vẽ tỉ mỉ và chăm chút từng chi tiết, từng câu chuyện nhỏ: hai em bé đang dùng roi xua một con chó hung hãn, trên mỏm núi cao một người Thượng vác giáo đi săn nhìn xuống bãi chợ…

Điểm nhấn của câu chuyện là thời kỳ Yersin ở ven biển xứ An Nam, nên cuốn sách có những bức đại cảnh biển gây ấn tượng mạnh, như cảnh ngôi đền Cá Ông trên một mỏm đá cô đơn nhìn ra biển, nơi câu chuyện mở đầu và kết thúc. 

Lồng ghép là những bài ca của ông Tám Đờn về biển, về tập tục thủy táng người ngụ cư hoặc người lạ chết dạt đến làng bằng cách ném tử thi vào cái xoáy nước đen bí ẩn, về hình bóng của cá ông voi - cứu tinh của Yersin, cũng là bóng hình tiễn biệt bay lượn trên bầu trời vào khoảnh khắc cuối khi Yersin ra đi vĩnh viễn.

Tạ Huy Long không chỉ kể chuyện bằng giọng tiết chế, giản dị, có chút cổ điển, anh vẫn giữ được nét hóm hỉnh để tạo những nét vẽ sinh động, thư giãn. Khi Yersin đi xe đạp trên đường làng, người làng xôn xao về chiếc xe đạp đầu tiên họ nhìn thấy trong đời. 

Giữa nhìn ngó xao xác ấy, chàng thiếu niên Tin bình một câu: "Chỉ có hai bánh mà đi không đổ nhỉ" (tr. 52). Hoặc Yersin đang phát kẹo cho trẻ em trong làng để chúng quên đau khi tiêm chủng, thì một cô bé cõng đứa em bé tí trên lưng đến "kiện": "Em cháu vẫn chưa có kẹo"…

Suốt cuốn sách, Tạ Huy Long thể hiện khả năng xử lý màu sắc và chuyển đổi không gian lý thú trong một câu chuyện nhiều diễn biến. Giấc mơ thời thơ ấu được phủ màu hồng: chú bé Yersin khao khát được gặp người cha đã mất từ trước khi chú chào đời (tr. 34-36). 

Cơn hôn mê được dùng màu chủ đạo là hồng và tím: Yersin bị trúng mũi giáo của tên Thouk - thủ lĩnh phiến loạn người Thượng - và ngã xuống chìm vào hôn mê, thấy mình đang lướt đi trên thiên đường rực rỡ (tr. 80-85). 

Trong một bức tranh kể chuyện Yersin bắt đầu rời khỏi viện nghiên cứu Pasteur ở Paris, bỏ lại đằng sau những chai lọ dụng cụ thí nghiệm, bước ra ngoài và thấy chú bé Tín đứng chờ ngay ở cửa với câu nói: "Ông Năm, thuyền ông Tám tới đón", bên ngoài khung cửa là vùng biển nhiệt đới xứ An Nam. Như là vừa đi một bước đã đến nơi. Cách chuyển cảnh thật êm nhẹ, không để lại mối hàn giữa cơn mê và thực tại.

Những cảnh sau cùng, ông Năm Yersin ngồi trên chiếc ghế mây trên cầu tàu ở xóm Cồn. Chiếc ghế mây dường như còn đung đưa, nhưng người đã vắng bóng, chỉ thấy ngang trời những bóng hình cá ông bay qua. Chú bé Tín chạy dọc theo bờ biển, những bước chân gấp gáp, đến dưới chân mỏm đá đền Cá Ông, nhìn hình bóng cá ông bay thướt tha trên trời mà gọi: "Ông Năm ơi! Có ai đang nghe?". 

Bức tranh làm ta liên tưởng cảnh cuối trong Hoàng tử bé: một sa mạc trống không, không còn hoàng tử bé, trên trời chỉ có một vì sao, và lời Saint-Exupéry: "Cảnh này đối với tôi là cảnh đẹp nhất và buồn nhất trên đời".