Đường chạy và màu da

Chỉ một mình Mỹ mạnh hơn Kenya ở sân chơi điền kinh thế giới hiện tại. Và thật ra, nếu nhìn vào những cái tên chiến thắng từng nội dung, người hâm mộ dễ dàng nhìn thấy điểm chung. Đó là sự thống trị của các chân chạy người Phi.

Vì sao người da đen chạy giỏi

Điền kinh (track & field) bao gồm 2 phần: điền (field) - tức những phần thi ngoài "đồng", trong khu vực sân bãi rộng, như nhảy cao, nhảy sào, ném lao…, và kinh (track) - tức đường chạy bao quanh. 

Dù cùng là đại diện không thể thiếu của điền kinh, nhìn chung những môn thuộc phần chạy vẫn thu hút sự chú ý hơn, cũng như áp đảo về số lượng nội dung. Như ở Giải vô địch thế giới 2025, có 25 nội dung thuộc phạm vi chạy thi, và chỉ 16 là các nội dung "điền". Đó là chưa kể những nội dung như marathon, đi bộ cũng gần tương tự chạy thi.

Vì sao nội dung chạy thu hút sự chú ý hơn? Vì đơn giản đó là cuộc đua của tốc độ, luôn khiến người xem phải nín thở đến tận những khoảnh khắc cuối cùng. Và với các phần thi chạy, những vận động viên người châu Phi và gốc Phi đã thống trị lâu nay.

Từ những chặng đua tốc độ như 100m, 200m cho đến cự ly trung bình (400m, 800m, 1.500m), lẫn cả những cuộc đua đường dài (10.000m, marathon)…, những vận động viên người da đen giành gần như toàn bộ số HCV. 

Chỉ có một vài ngoại lệ hiếm hoi, như chân chạy Cole Hocker giành HCV nội dung 5.000m nam. 

Đây được xem là một xu hướng mới của làng chạy, khi những VĐV gốc Phi ngày nay tập trung hẳn vào việc chạy tốc độ hoặc đường dài, và dần bỏ qua các cự ly trung bình - dài như 5.000m. Từ năm 1983 cho đến 2019, HCV nội dung này luôn nằm trong tay những người gốc Phi, cho tới khi một người da trắng vô địch vào năm 2022.

Khoảng nội dung 1.500m, 3.000m cho đến 5.000m gần như là "vùng đất cuối cùng" người gốc Phi chừa lại cho các vận động viên khác. Còn lại, làng điền kinh hoàn toàn nằm trong tay họ. Đến mức chung kết chạy 100m nam không có bất kỳ màu da nào khác. Ở bán kết, Puripol Boonson của Thái Lan là người châu Á duy nhất góp mặt.

Khi Amy Hunt về nhì chung kết chạy 200m nữ, cô thể hiện biểu cảm thảng thốt, ngỡ ngàng khi nhìn lên bảng điện tử. 

Đó không phải sự thất vọng vì thua Jefferson-Wooden (người vô địch cả hai nội dung 100m, 200m), mà là sốc vì cô đã vượt qua những chân chạy da đen lừng danh như Jackson, Asher-Smith… Với làng điền kinh, việc một chân chạy da trắng có thể về nhì đường đua tốc độ đã là cơn địa chấn.

Sự thống trị của người da đen trong làng điền kinh, cụ thể là chạy bộ, là một thực tế (cũng như việc người da trắng thống trị đường đua xanh - bơi lội, hay dân da vàng áp đảo ở các môn xảo, đoản - khéo léo và ngắn, như bóng bàn) có nhiều nguyên nhân, đã được khoa học nghiên cứu một cách nghiêm túc, với nhiều bản tổng kết lý thú.

Về mặt di truyền và khoa học tự nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy các nhóm người Tây Phi, Đông Phi có lợi thế sinh học trong các đặc điểm như: tỉ lệ cao sợi cơ nhanh giúp những cú bứt tốc mạnh trong cự ly ngắn; cấu trúc xương nhẹ, chân dài, bàn chân có khả năng bám đường tốt; hệ thống hô hấp và tuần hoàn thích nghi tốt với việc tập tại vùng cao (Đông Phi) giúp khả năng sử dụng oxy hiệu quả hơn trong các cự ly trung bình và dài.

Những vận động viên Ethiopia hay Kenya trưởng thành ở cao nguyên có khí áp thấp, điều này giúp tăng dung tích phổi và số lượng hồng cầu. Khi xuống thi đấu tại vùng thấp, họ có khả năng duy trì sức bền cao hơn so với người ít có kinh nghiệm sống hay tập luyện ở độ cao.

Bối cảnh xã hội cũng đóng vai trò quyết định. Ở nhiều vùng nông thôn châu Phi, đi lại bằng chân, chạy bộ từ nhỏ là chuyện thường; từ lớp học đến nhà, qua địa hình đồi núi, từ nhỏ họ đã có nền tảng vận động tốt. 

Khi cơ hội thể thao trở thành con đường thoát nghèo, danh tiếng quốc gia, hỗ trợ của liên đoàn, tài trợ quốc tế…, người trẻ có động lực rất lớn để rèn luyện chuyên nghiệp. Tài chính của gia đình tuy hạn chế, nhưng nếu một vận động viên thành công thì có thể cải thiện mức sống rất đáng kể, từ học bổng, hợp đồng tài trợ, thi đấu quốc tế.

Vươn tầm thế giới

Trước đây, từ những thập niên 1960-1990, mặc dù dân châu Phi đã bắt đầu khẳng định được năng lực trên đường chạy, nhưng họ chưa áp đảo toàn diện như hiện nay.

Việc thiếu thốn cơ sở vật chất, khả năng tiếp cận công nghệ luyện tập hiện đại, dinh dưỡng tốt, nền y tế thể thao chưa phát triển là những nguyên do chính. Còn hiện nay lại khác. 

Nhiều VĐV châu Phi nhận được học bổng tại các đại học ở Mỹ, nơi họ có huấn luyện viên chuyên nghiệp, trang thiết bị tốt, cạnh tranh thường xuyên ở đẳng cấp cao, chế độ phục hồi thể lực, dinh dưỡng đạt chuẩn quốc tế.

Ví dụ Doris Lemngole (Kenya) được học bổng vào Đại học Alabama và giành một loạt HCV ở hệ thống thể thao sinh viên Mỹ (NCAA) trước khi được gọi vào đội tuyển quốc gia Kenya tham dự Giải vô địch thế giới 2025. Một ví dụ khác là Ezekiel Nathaniel (Nigeria), học tại Đại học Baylor (Mỹ) và vô địch NCAA 400m rào năm 2025. 

Anh từng chia sẻ rằng "những cuộc thi trong NCAA đã giúp tôi tích lũy kinh nghiệm thi đấu quốc tế, kỹ thuật và tâm lý cạnh tranh. Đây là điều mà các VĐV chỉ tập luyện ở châu Phi khó lòng có được".

NCAA từ lâu đã được đánh giá là một môi trường tuyệt vời, tiệm cận trình độ thể thao chuyên nghiệp. Ở các môn nhà nghề như bóng đá, quần vợt…, NCAA thường không thể sánh bằng vì thiếu đi yếu tố tiền bạc và chuyên nghiệp. Nhưng điền kinh là một môn thể thao cơ bản. Với những chân chạy châu Phi, NCAA là đủ giúp họ vươn tầm thế giới.

Chưa kể mảng hỗ trợ tài chính (học bổng, tài trợ thương hiệu, hỗ trợ từ quốc gia) ngày nay càng mở rộng hơn. Các siêu giải đấu như Diamond League hay hệ thống giải Grand Slam Track càng mang đến nhiều thu nhập cho những chân chạy gốc Phi. 

Khi lợi thế tự nhiên - thể lực, sức bền, tinh thần vượt khó, kết hợp với khoa học công nghệ, những bước chạy của họ là không thể cản nổi.■