Nửa thế kỷ theo trẻ đến trường

Ba lô học sinh hiện đại thực ra có lịch sử khá non trẻ. Mới chỉ khoảng 53 năm tuổi đời, món trang bị học đường này đã trải qua một hành trình thay đổi chóng mặt, từ những sợi dây da thô sơ đến các mẫu ba lô thời trang, tiện dụng mà ta thấy ngày nay.

Nhưng thay đổi 'sốc' nhất chính là sức nặng của ba lô học sinh theo đúng nghĩa đen, mà ai cũng có thể tự kiểm chứng, nếu gia đình có trẻ học tiểu học.

Tiến hóa từ dây buộc sách

Ngày xưa, học sinh không dùng ba lô mà chỉ có một sợi dây vải hoặc dây da để buộc sách lại cho gọn. "Trông giống như một chiếc thắt lưng ôm trọn đống sách, giúp việc mang vác đỡ vất vả hơn, dụng cụ đơn giản này tồn tại suốt nhiều thập kỷ" - tác giả Elizabeth King viết trong bài "Lược sử của ba lô hiện đại" đăng trên tạp chí Time. 

Ai đã từng xem loạt phim The Get Down lấy bối cảnh những năm 1970 có thể bắt gặp hình ảnh nhân vật Ezekiel dùng loại dây buộc này cắp sách đến trường.

Đến năm 1938, khi công ty Gerry Outdoors cho ra đời chiếc ba lô đầu tiên có khóa kéo, nó vẫn chỉ được dùng cho dân leo núi, cắm trại hay đi rừng. Từ thập niên 1930 đến 1960, một số học sinh bắt đầu chuyển sang dùng túi vải hoặc túi da một quai - loại túi giống như cặp xách nhỏ, thường được gọi là satchel. Có người còn dùng cặp da hình vuông có khóa gài để đeo sau lưng.

Dù vậy, cho tới năm 1972, phần lớn học sinh vẫn "không còn lựa chọn nào khác ngoài việc xách sách vở bằng tay. Có người buộc dây quanh chúng, có người ôm chặt vào ngực mà đi phải dùng dây buộc hoặc ôm sách vở bằng tay" - Skip Yowell, người bán hàng đầu tiên của hãng ba lô JanSport, viết trong cuốn The Hippie Guide to Climbing the Corporate Ladder and Other Mountains.

Mọi thứ bắt đầu thay đổi khi chiếc ba lô nhẹ làm bằng vải ni lông ra đời, gắn liền với tên tuổi Murray McCory, người sáng lập JanSport khi vẫn còn là sinh viên Đại học Washington. McCory qua đời ngày 7-10-2024, hưởng thọ 80 tuổi.

Trong bài viết tưởng nhớ ông, The New York Times nhấn mạnh "sáng kiến mang tính biểu tượng" của McCory, tức chiếc ba lô nhẹ, đã "làm thay đổi đời sống học đường của hàng triệu học sinh".

Theo bài báo, cũng như cà phê Starbucks và giày chạy bộ Nike, ba lô JanSport ra đời từ những ngày sôi động, đầy sáng tạo của phong trào phản văn hóa những năm 1960 và 1970 ở vùng Tây Bắc Thái Bình Dương. 

McCory đã lấy một sản phẩm có sẵn - loại ba lô nhẹ, không khung, dùng cho những chuyến leo núi ngắn - rồi thêm đáy gia cố, khóa kéo ni lông và vài chỉnh sửa khác để biến nó thành vật dụng thân thiện với sinh viên. 

Ông quyết định giữ lại miếng da vốn được thiết kế để buộc gậy leo núi vào túi ở mặt sau, vì nghĩ biết đâu ai đó sẽ muốn móc thêm một chiếc ô. Ngày nay, miếng da ấy, dù hiếm khi được dùng tới, đã trở thành chi tiết nhận diện đặc trưng của ba lô JanSport.

Đến giữa thập niên 1980, ba lô JanSport đã trở nên phổ biến ở cả các trường trung học. Nhiều công ty khác cũng tham gia phân khúc sản phẩm mới, song "với hàng triệu học sinh, JanSport đã trở thành đồng nghĩa với trường học". 

Cây bút Ian Bogost của tờ The Atlantic giải thích thêm ấy là vì những bậc cha mẹ thế hệ Baby Boomers đã truyền lại chiếc ba lô thời sinh viên cho con cái, biến nó thành vật dụng phổ biến ở mọi cấp học.

Màu sắc cá nhân

Như nhiều vật dụng bình thường vẫn không ngừng biến đổi và ý nghĩa của chúng cũng thay đổi theo, ba lô học sinh không chỉ đáp ứng mỗi nhu cầu mang sách vở nhẹ nhàng hơn.

Qua thời gian, chiếc ba lô 'tiến hóa' thành một món phụ kiện thể hiện cá tính. Những chiếc ba lô in hình nhân vật hoạt hình, phim ảnh nổi tiếng cho trẻ em cho thấy việc đến trường ngày càng được thương mại hóa và mang tính giải trí, thậm chí là thời trang. 

Thế là ba lô trở thành một phần trong bản sắc cá nhân của mỗi học sinh. Nào là ba lô gắn logo Prada sang chảnh, ba lô lưu niệm đắt tiền của Loungefly được bày bán tại Disneyland.

Bước sang thời đại công nghệ lên ngôi, khi học sinh ngày càng ít mang sách vở mà chuyển sang dùng máy tính bảng, laptop hay smartphone, chiếc ba lô lại một lần nữa được tái thiết kế. 

Các hãng ba lô sáng tạo ra những mẫu nhỏ gọn, mỏng nhẹ, có ngăn chuyên dụng cho thiết bị điện tử. Một số phụ kiện mới thậm chí đang thay thế luôn cả ba lô truyền thống, như mẫu Digital Burrito của JanSport, dành cho học sinh không còn mang sách mà chỉ cần chỗ đựng các thiết bị số.

Thế là ba lô giờ đây tượng trưng cho sự tiện lợi và sức mạnh của công nghệ. "Từ một sợi dây buộc sách thô sơ đến chiếc ba lô thời trang tiện dụng, và giờ đây là công cụ chứa những thiết bị thời đại số - hành trình phát triển của ba lô học sinh cho thấy nó không chỉ là thứ để mang đồ. Nó còn phản ánh sự thay đổi trong cách học, cách sống và cả kỳ vọng của xã hội đối với thế hệ học sinh ngày nay" - Elizabeth King chốt lại trong bài viết cho Time.

Ngày càng đè nặng đôi vai trẻ

Thế nhưng, chuyện ba lô nhẹ hơn có vẻ chỉ dành cho các cấp học lớn. Còn đối với các cấp học nhỏ, mọi chuyện có vẻ 'cải lùi' khi các em không chỉ mang sách vở mà còn phải vác thêm laptop, nhạc cụ, dụng cụ thể thao... Điều này khiến trọng lượng ba lô tăng lên đáng kể.

Tại Nhật, mỗi sáng và chiều, cảnh tượng quen thuộc lại diễn ra: những đứa trẻ nhỏ xíu, mới 6-7 tuổi, gò lưng cõng chiếc ba lô da nặng trĩu, lê bước đến trường. Giữa vẻ ngoài dễ thương và truyền thống lâu đời ấy, ngày càng có nhiều học sinh lên tiếng: "Cặp quá nặng, con đau lưng!".

Theo báo Yomiuri Shimbun, trung bình một chiếc ba lô truyền thống của Nhật có tên gọi randoseru có thể nặng 4,28kg khi được nhồi đủ sách vở và đồ dùng. Đây là con số năm 2023, tăng đáng kể so với 3,97kg năm 2022. Một số học sinh phải mang cặp nặng tới 10kg - tương đương 1/3 trọng lượng cơ thể của các em!

Trong khi đó, theo khuyến nghị chính thức từ Viện hàn lâm Nhi khoa Mỹ (AAP) dành cho học sinh mọi lứa tuổi, trọng lượng ba lô không nên vượt quá 10% trọng lượng cơ thể. Rõ ràng, hiếm có đứa trẻ châu Á 6-7 tuổi nào nặng đến 39-40kg để chiếc cặp hơn 4kg được coi là "hợp chuẩn".

Yomiuri Shimbun trích một khảo sát thực hiện trên 1.200 học sinh Nhật từ lớp 1 đến lớp 3 và phụ huynh của các em, kết quả cho thấy có đến 93% học sinh và 90% phụ huynh cho rằng cặp quá nặng. Đáng lo ngại nhất, 1/4 số học sinh than bị đau vai hoặc đau lưng và 65% muốn được đổi sang loại cặp nhẹ hơn.

Các nghiên cứu do nghiên cứu sinh tiến sĩ Sai Praneeth Jasti (Đại học Deakin, Úc) dẫn trong một bài viết trên The Conversation cũng cho thấy chỉ cần trọng lượng ba lô vượt quá 20% trọng lượng cơ thể, trẻ đã bị ảnh hưởng đến tư thế và cột sống.

Từ một vật dụng được thiết kế to và chắc chắn để lớn lên cùng trẻ lúc ban đầu, nay chính sự bền vững ấy lại khiến lưng trẻ gánh chịu bao áp lực. Đây cũng là vấn đề bác sĩ nhi khoa Gabriella Dauer đến từ Florida (Mỹ) lo ngại ngay khi năm học mới 2025-2026 chỉ vừa mới bắt đầu. 

"Nếu con bạn phàn nàn về ba lô của chúng, hãy thử tự mình xách ba lô của con hoặc yêu cầu trẻ cầm những vật nhẹ hơn như hộp đựng thức ăn trưa hoặc chai nước bằng quai xách. Nếu trẻ bị đau lưng đến mức tỉnh giấc giữa đêm, đó là dấu hiệu nghiêm trọng, cần đưa đi khám ngay" - bác sĩ Dauer cảnh báo trong một video TikTok.

Cả Jasti và Dauer đều đồng tình khuyên bậc phụ huynh nên chọn ba lô có quai đeo to, dày và có đệm lưng, kèm dây đeo ngực hoặc dây bụng để phân tán lực đều. Dặn trẻ luôn đeo cả hai quai, tránh đeo lệch một bên. Ba lô nên vừa với lưng trẻ, không rộng hơn vai hay dài quá eo. Trọng lượng ba lô không nên vượt quá 10-15% trọng lượng cơ thể trẻ. Khi sắp xếp đồ, nên đặt vật nặng sát phần lưng. Nếu phải mang theo nhạc cụ hay thiết bị thể thao, nên chọn ba lô kéo thay vì đeo vai.

Ngoài ra, nhà trường cũng có thể hỗ trợ bằng cách cho phép học sinh để sách vở ở lớp thay vì mang về mỗi ngày.

Trong một bài viết cho chuyên trang Wirecutter của The New York Times, tác giả Lauren Dragan kể chuyện chiếc ba lô Mackenzie in hình hệ mặt trời phát sáng mà con trai cô dùng suốt 9 năm.

Từ khi được tặng vào ngày thôi nôi, chiếc ba lô đã đồng hành cùng cậu bé từ nhà trẻ đến tiểu học, từ những buổi trại hè đến các chuyến bay xa, chiếc ba lô gắn bó như một người bạn trung thành. Nó từng đựng tã, khăn ướt, rồi dần thay bằng bút màu, bài tập, laptop và cả những kho báu tuổi thơ như những viên đá cuội hay ví tiền đầu tiên.

Dù phai màu, rách quai, lấm bùn đất, trải qua mưa gió và những lần bị nhét quá tải, chiếc ba lô vẫn bền bỉ phục vụ mà không một lời phàn nàn. Khi nó cuối cùng cũng hỏng sau gần một thập kỷ, cậu bé 10 tuổi không muốn thay bằng mẫu ba lô hợp mốt, mà chỉ nhẹ nhàng yêu cầu: "Giống hệt cái cũ, chỉ cần to hơn".

Với người mẹ, giây phút ấy không chỉ là việc đổi một chiếc cặp mới, mà là một dấu mốc lặng lẽ của sự trưởng thành. Chiếc ba lô đã âm thầm chứng kiến con mình lớn lên, từng bước rời xa vòng tay cha mẹ.

Và cũng như chiếc ba lô, người mẹ hiểu: một phần vai trò của mình đang dần lùi lại, để nhường chỗ cho hành trình mới của con.