Nỗi buồn mùa cá linh!

Lũ ít, cá linh ngày càng hiếm

Trung tuần tháng 7 vừa qua, chúng tôi xuống Châu Đốc theo lời rủ rê của ông chủ lò mắm BGK5. Để hấp dẫn thêm, ông nhắn nhe: cá linh non bắt đầu về. Thổ địa nói câu đó trọng lượng ngàn cân so với ba cái video clip trên mạng.

Đúng là chạy tới ba chục quãng đồng để ăn con cá linh. Sài Gòn cách Châu Đốc quãng thời gian từ sáng sớm tới già xế đường xe đò mới tới. Đón chúng tôi là sự nóng bức của nắng quái ở bến xe Châu Đốc, mặc dầu dọc đường còn thấy dấu vết cơn mưa trước đó không lâu.

Lần tới chốn biên cương này so với lần đầu vụt cái đã gần 20 năm, lúc đó thu nhập của Bà Chúa Xứ mới 6 tỉ đồng - cũng là ý cái tựa bài báo tôi viết đăng trên Thời báo Kinh Tế Việt Nam. Đường từ Sài Gòn xuống Châu Đốc diệu vợi hơn bây giờ nhiều. Ông bạn Hoàng chủ lò mắm BGK5 nhớ lại: hồi đó, nhà tôi phải để dành nhiều chỗ cho những người quen ngủ nhờ đặng sáng mai vô vía Bà. Nghĩa là họ mất hơn cả ngày đường, xuống tới đây trời đã tối.

Khách vía Bà rất đông nhưng Châu Đốc không giàu lên nhờ Bà mà giàu lên nhờ chăn nuôi cá xuất khẩu sớm nhứt nước. Nên ở đây có tượng đài cá basa. Tội nghiệp con cá tra, đáng lý nó phải ở vị trí đó, vì cá basa đỏng đảnh nên bị mất ghế ở An Giang, đứt gãy chuỗi sanh nuôi luôn... Cá linh cũng hành hương sớm nhứt từ chợ đầu mối biên giới xứ này.

Năm 2017, nhờ phước đức ông bà, tôi được một lần đặt chân đến "Bến cá" biên giới. Việt Nam có hai túi nước để đến mùa nước nổi, cá linh trình visa qua biên giới sớm nhứt có thể ở vùng Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên. 

Nhưng thuở vàng son ấy không còn. Cái thuở mà cá linh như cát sông Hằng, ngoài định lệ hễ xài không hết thì muối mắm, chúng còn phải nai lưng ra gánh chức năng "năng lượng tái tạo" cho dân miền Tây, phải làm thân phận bón cho ruộng đồng của họ.

Thế rồi linh ngư hành giả dần dà từ bỏ dòng Mekong bị thắt hầu. Nước về ít nên không đủ để tràn tới Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên. Hơn cả chục năm nay, cá linh chỉ trình visa sớm nhứt ở Châu Đốc, nơi gần biên giới với Campuchia. Dân ghiền cá linh phải di cư qua tận Châu Đốc để đón nước.

Không khí sông nước

Năm nay tái ông thất mã, nhờ lượng mưa nhiều, nước không những tràn nhà mà tràn đồng khá - chớ chẳng có mấy nước về như xưa vì ai cũng biết sông Mekong bị tới cả chục cái robinet tổ chảng khóa nước ở đầu nguồn. Thổ địa du lịch nông dân Nguyễn Thanh Tùng ở Long Xuyên cho biết sẽ tổ chức tour du lịch mùa nước nổi Tha La, Trà Sư. Quý vị nào thích sông nước và "ăn" sông nước nên một lần theo tour này đến Tha La, dạo chợ âm phủ một đêm cho biết sản vật mùa nước không còn nổi mấy.

Năm ấy, ông bạn chuyên bán loại "rượu khó say" ở Cao Lãnh nghe tôi và nhà báo ảnh Trần Việt Đức có niềm ao ước được một lần ghé Bến cá vào đầu mùa cá linh. Cầu được ước có, ông bạn nói: "Ok, hai vị xuống uống rượu với tôi một bữa rồi tôi xếp đặt". Mừng hơn được vàng, tôi khăn gói đi ngay. Khi xếp đặt được thổ công chỉ đường, chúng tôi phải dậy từ 2h để rong ruổi đến đó kịp 5h chợ còn chưa tan. Chợ nguồn, cá chuyển thẳng từ bên Campuchia sang nên sinh hoạt từ nửa đêm đến sáng.

Xe chạy bên ngoài tối hù, tôi cố nhớ hành trình trong đầu. Những điều tôi viết đây là tên địa danh cũ sau khi đã một cuộc đổi mới. Xe tới Châu Đốc, rồi từ đường Trường Đua, phường Châu Phú A rẽ sang tỉnh lộ 955A hồi ấy còn đầy phèn và sình lầy. Tỉnh lộ này chạy dọc kinh Vĩnh Tế, vì nó còn chức năng ngăn nước lên cao quá mà báo chí hay lạm gọi là lũ. 

Xe chạy khá lâu cho đến lúc qua khỏi cây cầu bắc qua kinh Thứ Thư đổ vào kinh Vĩnh Tế, rồi quẹo phải vào một con đường đất theo chỉ dẫn của thổ địa Tô Ba. Đến ngã ba đầu tiên cách lộ chừng vài chục thước, chúng tôi xuống xe đi bộ quẹo trái không xa thì bước vô một nơi mà những luồng sáng đèn đội quất loạn xạ ngang dọc trên dưới như một trận chiến gươm lửa dữ dằn. Đó là Bến cá, một cái chợ bán giang bán địa, chỉ bán mỗi loại "linh ngư hành giả" ghe chở từ bên Campuchia về.

Ghe về giao cá cho rỗi, rỗi sang cá cho lái ngay tại chỗ. Trên những chiếc ghe đang đậu ở bến, người trút cá, kẻ cân, số lượng hô to cùng với số tiền. Ghe ra ghe vô tấp nập.

Năm đó (2017), cá linh tại bến chưa làm ruột, cắt đầu cắt đuôi giá 35.000 đồng/kg. Tô Ba nói đó là giá sỉ. Muốn ăn chỉ cần nài lại một hai ký đem về. Cá hôm đó tới cỡ không còn nhúng lẩu được nữa, chỉ có nước kho hay lăn bột chiên giòn. Thiệt ra cá linh ngon chỉ là ngon cái hội hè, cái độ ẩm của một mùa mà mấy anh người ngoại quốc gốc Việt gọi là "mùa thứ ba" ngoài hai mùa mưa nắng.

Bữa chiều hôm Châu Đốc hành, chúng tôi ghé lăng Thoại Ngọc Hầu để tỏ lòng kính ngưỡng anh linh một bậc công thần có nhiều công lao để đời, đặc biệt là con kinh được vinh dự mang tên người vợ hiền của ông: Vĩnh Tế, cũng giống như nói "Tế muôn năm".

Nói gì nói, không ham ăn, nhưng tôi vẫn cảm thấy chút nao nao trong dạ khi sắp được "ăn" lại sông nước mùa con nước về, dẫu rằng như đã nói, cá linh không ngon lắm, chỉ ngon cái khí quyển sông nước và hội hè của chúng với người dân miệt dưới.

Món "nem Sài Gòn"

Năm 2022 sau khi dịch đã tạm êm, bất ngờ tôi nhận được một thùng tình nghĩa từ ông bạn Hoàng: mớ cá linh bự sự đông lạnh kèm bông điên điển. Hoàng tiếc rẻ: "Quên mua bông súng, mấy ông anh thông cảm". Nhiêu đó đã thiệt vui, may mà không được đốt pháo. Cá linh nhiều, buộc lòng, tôi phải sáng tác ẩm thực. Nhiều món, trong đó món được họng nhứt là chả giò cá linh.

Chả giò sanh ra ở Sài Gòn, có lẽ Chợ Lớn đúng hơn, ra Hà Nội ngẩng cao đầu với cái tên "nem Sài Gòn". Nhiêu đó chứng tỏ địa vị của chả giò trong ẩm thực Việt. Chả giò cá linh nếu có quá trình hình thành "tiến hóa" nhiều lần, có lẽ sẽ là một loại món ngon kinh điển tuy lai từ thịt sang cá!

Bữa tối chuyến Châu Đốc hành, cá linh non quá, vì mới thượng tuần tháng Bảy dương lịch. Quán dọn ra được hai món kinh điển: lăn bột chiên và nấu lẩu. Nhưng cá linh non đến nỗi đầu bếp bậc thầy của quán đã linh hoạt chọn những con ít non hơn để lăn bột chiên. Còn những con quá non được quết chả để nấu lẩu. Coi như một cái lẩu không chính thống. 

Đầu bếp xử lý món thiệt ngon. Chiên lăn bột vẫn giữ được độ giòn lâu đáng gọi là bánh linh để so găng với bánh tôm Hồ Tây. Riêng món cá linh nấu lẩu ăn với bông điên điển và cọng súng, tuy không chánh thống, mà nước thiệt ngọt, cá dai tới độ nhách. Hoàng nói đầu bếp quán này từng hành nghề ở Sài Gòn đến Hà Nội, nhưng do hoàn cảnh gia đình nên chọn quê hương Châu Đốc mở quán.

Cá linh mùa nước này không còn nhiều. Vũ Thế Thành khóc cho chúng "e mắm, nước mắm cá linh... hóa thạch" sau chuyến chúng tôi đi làm phim câu chuyện nước mắm cá đồng, chánh yếu là cá linh. Những năm gần đây, người ta làm mắm cá linh trộn lộn với duồng non, cá trắm con. Họng sành nhận ra ngay đầu cá duồng cứng hơn cá linh.

Ngẫm lại lời Lão Tử đại để: Trời đất sở dĩ dài lâu chính vì không sống cho mình, vì thế nên trường sinh; thánh nhân để thân ra ngoài mà thân còn. Cá linh để thân ra ngoài - hiến thân cho người - mà sao thân mất!?

Cũng đáng để nói, người miền Tây tuy có hậu nhưng không bằng người Khmer. Từ xưa mút tầm nhớ, cá linh của Tonle Sap đã nuôi sống họ. Với họ là linh là của cải là tiền bạc, nên có lẽ tên cá linh riel được dùng làm tên đồng riel sau này.■