Đọc Dịch bệnh và văn minh: Du hành thời gian, 'lập gia phả' dịch bệnh

"Đường, chế độ nô lệ và bệnh truyền nhiễm thường củng cố cho nhau". "Lịch sử của bệnh sốt phát ban gắn liền với sự xuất hiện của [trại giam]". "Kể từ khi thuần hóa ngựa, chưa có phát minh nào về phương tiện vận tải lại có những tác động lớn như [phương tiện vận tải chạy bằng nhiên liệu] với quá trình truyền nhiễm của bệnh tật".

Những "sự thật thú vị" như thế không thiếu trong Dịch bệnh và văn minh (PHANBOOK và NXB Lao Động phát hành tháng 7-2025). 

Tác phẩm của Kyle Harper - giáo sư ngành cổ điển học và văn chương tại Đại học Oklahoma - được xem là một đại sử về hai quá trình song hành, không tách rời nhau: sự phát triển của văn minh của nhân loại và sự tiến hóa của dịch bệnh.

Ngọn lửa khởi nguyên

Với sở trường của một sử gia nổi bật về cổ sử thế giới, Harper chia quyển sách 800 trang (gồm 200 trang tài liệu tham khảo và chú giải) thành bốn phần, mỗi phần gắn với một kỷ nguyên lịch sử và những bệnh đặc trưng (lửa, nông nghiệp, chinh phục Tân thế giới, hóa thạch). Trong cả bốn giai đoạn chính đó, nếu không nói là cả hiện tại và tương lai sau này, bệnh tật cần được tính như một "nhân vật chính" chứ không chỉ là trở ngại mà loài người phải vượt qua.

Nhiều học giả - như Yuval Noah Harari (Lược sử loài người) và Jared Diamond (Súng, vi trùng và thép) - đều chọn mốc chuyển từ săn bắt hái lượm sang nông nghiệp như điểm khởi đầu cho những biến chuyển lớn lao trong lịch sử loài người, dù cách tiếp cận khác nhau. Trái lại, Harper muốn nhìn xa hơn, từ thời con người biết làm chủ lửa, để mở ra câu chuyện riêng của ông về tiến hóa và dịch bệnh.

"Khả năng kiểm soát lửa đã thay đổi hệ tiêu hóa và chế độ ăn của chúng ta, điều này gây ra những tác động dây chuyền", tất cả bắt đầu từ loài Homo erectus (người đứng thẳng). Bộ não lớn hơn, công cụ tốt hơn và năng lực kiểm soát lửa mang lại nhiều lợi ích - thức ăn đa dạng hơn, thú lớn không còn đáng ngại. 

Nhưng những bước tiến đó cũng mở ra những cơ hội mới cho các loài ký sinh của chúng ta: các mối quan hệ xã hội chặt chẽ hơn tạo điều kiện cho quá trình truyền nhiễm vật ký sinh; tăng trưởng dân số khiến tổ tiên chúng ta tiếp xúc nhiều hơn với các sinh vật mang mầm bệnh; kích thước cơ thể lớn hơn đồng nghĩa có nhiều chỗ hơn cho những kẻ xâm nhập; và cuối cùng, phạm vi sinh sống rộng hơn và hệ sinh thái đa dạng hơn là những yếu tố rủi ro đi kèm với các bệnh truyền nhiễm mới.

Tóm lại, dù chỉ là phỏng đoán, có thể lập luận rằng "số lượng mầm bệnh trong các tông Người tổ tiên của chúng ta hẳn đã bắt đầu tiệm cận tới số mầm bệnh của người săn bắt, hái lượm". 

Ngay từ thời điểm làm chủ được lửa đó (1-1,5 triệu năm trước), những tổ tiên can đảm của chúng ta đã khởi động một tiến trình sẽ tạo ra "mối quan hệ động lực có một không hai giữa dân số, công nghệ và tiến hóa vi sinh vật", mà những ví dụ kể đầu bài đã cho thấy.

Cây tiến hóa và du hành thời gian

Mía đường là ngành bán công nghiệp thâm dụng lao động bành trướng từ thế kỷ XVII, kéo theo các đợt buôn bán nô lệ quy mô lớn, làm tăng mật độ dân cư, hủy diệt sinh thái, và môi trường ở Tân thế giới - từ những cánh rừng và đất đai tới hệ động thực vật bản xứ, trên bờ lẫn dưới nước - với tốc độ chóng mặt. 

Để rồi, "cỏ dại và những loài xâm lấn, nhất là từ châu Phi, lấp vào chỗ trống. Như mọi khi, chuột sinh sôi nảy nở lấp vào những kẽ hở của môi trường do con người tạo ra này (...) Cảnh quan sinh thái hoang tàn đã tạo ra môi trường chết chóc cho con người". 

Sau tất cả, kẻ hưởng lợi gián tiếp lớn nhất của hệ sinh thái mía đường đặc biệt hẳn là muỗi vằn Aedes aegypti. Từng được gọi là "loài nguy hiểm nhất thế giới", giống muỗi này là vật trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết, sốt Chikungunya, Zika, và quan trọng nhất là bệnh sốt vàng.

Ngành công nghiệp mía đường đã đẩy mạnh quá trình phát tán muỗi A. aesypti, vốn không chỉ rất mê máu người, mà còn là loài hội sinh đúng nghĩa, thích nghi hoàn toàn với môi trường sống của con người để làm nơi sinh sôi của nó. 

A. aegypti cần đường để tồn tại và máu người (với muỗi cái) để hỗ trợ quá trình nuôi trứng, và "một đồn điền mía đường cung cấp mọi thứ mà giống côn trùng này cần - những thân mía thối rữa, chum vại nước ngọt và các cơ thể người ấm áp - quanh năm, hết sức dồi dào. Khó mà tưởng tượng được còn có thể làm điều gì tốt hơn để chăm lo cho giống vật gian manh này".

Để nghiên cứu tiền sử bệnh tật, Harper dùng hai công cụ mà ông gọi là "tư duy cây phả hệ" và "du hành thời gian". Đây thật ra là cách gọi nôm na của kỹ thuật giải trình tự số lượng lớn trong nghiên cứu về hệ gene (hay bộ gene), mà Harper cho là một nguồn tri thức mới trong nghiên cứu lịch sử bệnh tật và cũng là "một phần tính mới mẻ" của cuốn sách của ông.

Hệ gene là những chỉ dẫn được mã hóa trong ADN (hay trong RNA ở trường hợp một số vi rút) của một sinh vật. Các hệ gene được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, với những thay đổi nhỏ trong mã di truyền xuất hiện do các đột biến ngẫu nhiên. 

Những núi dữ liệu di truyền chồng chất do đó tạo thành "một thư khố khổng lồ đầy triển vọng về lịch sử tiến hóa", đồng thời mở rộng mạnh mẽ triển vọng của ngành phát sinh chủng loại học (phylogenetics) dựa trên hệ gene và củng cố cho một lĩnh vực đang phát triển là cổ di truyền học (paleogenomics), phân tích các đoạn ADN cổ đại trong các mẫu vật khảo cổ. Đó chính là tư duy cây phả hệ và du hành thời gian.

Bộ đôi công cụ này không chỉ giúp vẽ lại lịch sử tiến hóa của nhiều giống loài, mà còn minh định nhiều vấn đề từng gây tranh cãi vì thiếu vắng (hoặc không thể có) các dữ liệu thành văn. 

Chẳng hạn, lao có thể không phải là một trong những bệnh tật cổ xưa nhất của chúng ta, bởi các bằng chứng hệ gene cho thấy tất cả các chủng M. tuberculosis hiện nay đều bắt nguồn từ một tổ tiên chung chỉ khoảng 3.000 - 4.000 năm trước.

Cũng vậy, nhìn vào cây gia phả của vi rút tả lợn (sốt lợn cổ điển) ta thấy nó đã tiến hóa từ vi rút cừu Tunisia sau khi thay đổi vật chủ, một biến cố có vẻ đã xảy ra vào cuối thế kỷ XVIII, còn muỗi A. aegypti đã có một nhánh nhỏ tiến hóa sở thích đặc biệt với máu người, học cách sinh sản trong các dụng cụ chứa nước của con người chỉ khoảng 500 năm trước.

Không gì là mãi mãi

Một quy luật bất biến của lịch sử là vi sinh ký sinh luôn thích nghi để tận dụng cơ hội được trao. Các bệnh truyền nhiễm đã định hình lịch sử nhân loại theo mọi cách, gần như không có khía cạnh nào của đời sống xã hội loài người không bị ảnh hưởng.

Nông nghiệp mang lại sự ổn định mà loài người không thể có với săn bắt hái lượm, song nó cũng khiến con người thành mục tiêu dễ dàng cho một kẻ thù mới: ruồi nhà (Musca domestica), loài sinh sôi nhờ chất thải tập trung và không được xử lý của xã hội định cư, và mang theo nhiều mầm bệnh hung hiểm. 

Tương tự, khám phá Tân thế giới, cùng với Trao đổi Colombus - khi hai quần thể khác nhau, mang bộ miễn dịch khác nhau, chạm trán - đã khiến những bệnh kinh hoàng như đậu mùa, thương hàn, sốt vàng… từ Cựu thế giới lan sang, gây thảm họa dân số cho người bản địa châu Mỹ.

Sau tất cả, từ thế kỷ 20, nhân loại vẫn có thể bước vào "cuộc Đại đào thoát" (cách gọi của kinh tế gia Angus Deaton), khi các xã hội hiện đại trở nên thịnh vượng hơn hẳn và tuổi thọ trung bình của con người tăng lên gấp đôi, nhờ yếu tố then chốt: khả năng kiểm soát bệnh truyền nhiễm. Đó quả là một thành tựu kỳ diệu, nhưng con người không thể tự mãn. Harper cho rằng thế thống trị của giống loài chúng ta có thể mong manh hơn những gì ta vẫn muốn tin.

Giữa thế kỷ XX, nhân loại tưởng như đã chế ngự bệnh truyền nhiễm nhờ kháng sinh, vắc xin và thuốc diệt côn trùng; thậm chí đậu mùa còn bị quét sạch. Nhưng tiến bộ ấy sớm chững lại: bệnh mới liên tục xuất hiện, mầm bệnh cũ kháng thuốc, còn biến đổi khí hậu thì đảo lộn cân bằng sinh thái. Đại dịch COVID-19 đã chứng thực nhận định này.

Như một sắp đặt trớ trêu, Harper bắt đầu viết Dịch bệnh và văn minh từ năm 2017, nhưng chính ông không thể ngờ rằng sẽ hoàn tất nó (2021) trong cái bóng khủng khiếp của một đại dịch toàn cầu do loại vi rút hô hấp mới cực kỳ tinh vi trong việc khai thác mạng lưới toàn cầu hóa mà chính con người tạo ra. Một ví dụ tươi rói và đáng sợ cho ý tưởng xuyên suốt của quyển sách - mối liên hệ không thể tách rời giữa sự phát triển của văn minh con người và tiến hóa vi sinh vật.

Dù vi rút SARS-CoV-2 xuất hiện đúng theo cách khả đoán nhất, nó vẫn có thể chọc thủng hệ thống phản ứng của chúng ta. Lịch sử lâu dài của bệnh tật đầy những điều bất ngờ, và mối đe dọa tồi tệ nhất rất có thể là mối đe dọa mà chúng ta không thể thấy trước.

Là một sử gia, Harper cần độ lùi lịch sử để có thể nhận định xa hơn về COVID-19; trước mắt chỉ có lời nhắn nhủ: Sự thống trị của con người đối với tự nhiên có thể lúc thăng lúc trầm, và "vì thí nghiệm thống trị hành tinh chưa từng xảy ra trước đây, kết cục dành cho nó không có gì là chắc chắn".