Phải làm người già, mới thấu tuổi già

Dù khoa học vẫn đang nỗ lực kéo dài quãng thời gian khỏe mạnh (health span) cho con người thay vì chỉ kéo dài tuổi thọ (life span), người lớn tuổi vẫn đang phải sống trong một thế giới không thật sự dành cho họ: từ vật dụng hằng ngày đến công nghệ đều phức tạp và khó tiếp cận, trong khi quảng cáo, lừa đảo và những rủi ro khác thì bủa vây.

"Mái tóc phần sâu, phần lốm đốm / Hàm răng chiếc rụng, chiếc lung lay" (Than già, Nguyễn Khuyến). Ngoại hình có thể cho thấy một người đã cao tuổi, nhưng ta không thể biết họ thực sự cảm thấy thế nào bên trong. Tuổi già giống như một cơn đau: ta không thể miêu tả trọn vẹn, chỉ có thể so sánh, kiểu "đau như thể là…".

Chính vì thế, để hiểu tuổi già cần đến trí tưởng tượng, cần đến sự đồng cảm - một trong những phẩm chất đẹp nhất của con người. Nhưng việc hình dung cảm giác của một cơ thể già nua gần như vượt ngoài khả năng tưởng tượng của chúng ta.

Vào vai người già

Joseph Coughlin, giám đốc Phòng thí nghiệm AgeLab, thuộc Viện công nghệ Massachusetts (Hoa Kỳ), cho biết rất nhiều bạn trẻ trình bày với ông về ý tưởng cây gậy gắn hệ thống định vị GPS và có hệ thống báo động nhắc các ông bà già đi uống thuốc. Đó là một ví dụ về việc làm sản phẩm cho người già mà không đồng cảm được với họ. "Họ tin rằng người già chỉ biết đi tìm thuốc thôi" - Coughlin kể với tờ The Times.

Từ năm 2019, AgeLab phát triển một bộ đồ đặc biệt tên là AGNES, viết tắt của Age Gain Now Empathy System, có thể gọi nó nôm na là "hệ thống mặc vào là già ngay", bởi nó biến khả năng vận động của người mặc thành một cơ thể già nua 70 tuổi. 

Cha đẻ của nó thì mô tả hài hước thế này: AGNES "mang lại cho quý vị 'niềm vui' của việc cảm nhận hai hay ba căn bệnh mạn tính mà nhiều khả năng quý vị sẽ gặp khi bước vào tuổi bảy mươi hoặc tám mươi. Quý vị sẽ hiểu và cảm nhận sự cọ xát, mệt mỏi và bực bội mà người cao tuổi với đôi tay viêm khớp hay bệnh thần kinh ngoại biên do tiểu đường phải chịu đựng".

Bộ đồ này từng xuất hiện trong Limitless (2023), series phim tài liệu khám phá các giới hạn của cơ thể người, do Chris Hemsworth (vai Thor trong loạt phim Marvel) đóng chính. Nhìn cảnh anh chàng cơ bắp cuồn cuộn đi lại chậm chạp và khó khăn trong bộ đồ là đủ để hiểu về già sẽ khó như thế nào. "Mặc bộ đồ vào tôi thấy kinh khủng lắm. Không nhìn rõ, không nghe rõ gì hết. Mọi thứ cứ như đóng lại với tôi" - Hemsworth nói trong phim.

Trên The New Yorker, tác giả Adam Gopnik miêu tả kỹ hơn cách bộ đồ "phong ấn" các khả năng thể chất của người mặc. Một cái kính tròng vàng tạo cảm giác của một đôi mắt già cỗi. Một cái đai đeo cổ gây khó khăn khi chuyển động xương sống vùng cổ. Dây quấn quanh cổ tay, cùi chỏ và đầu gối mô phỏng sự tắc cứng ở các khớp quan trọng. Đôi giày cao cổ gắn đệm tạo ra sự mất cảm giác địa hình. Hai đôi găng tay làm giảm cảm nhận bề mặt, đồng thời hạn chế di chuyển của các ngón tay. Nút tai làm giảm thính lực và còn nhiều bộ phận bị cản trở đáng kể khác.

Khoác bộ AGNES lên người, bạn sẽ ngay lập tức cảm thấy nặng nề và mất dần cảm giác. Chỉ vài tích tắc sau, sự khó chịu sẽ khiến bạn bực bội. Bộ đồ như thể bẻ cong ý chí của bạn, biến từng việc nhỏ nhất cũng trở thành thử thách. 

Bạn-khi-già không còn thấy đơn giản khi lấy một lọ hạt nêm. Thay vào đó, bạn phải rướn người, chậm chạp đưa tay run rẩy nhấc lọ lên, rồi loay hoay vặn mãi mới mở được nắp. Khi có ai hỏi chuyện, bạn giật mình vì chẳng thấy họ đâu do tầm nhìn bị hạn chế, lại còn than rằng "không nghe rõ, nói to lên".

Thấu hiểu và thay đổi

AGNES không chỉ mô phỏng những khó khăn thể chất của tuổi già, mà còn tái hiện cả trạng thái tinh thần và cảm xúc: sự bất lực, bực bội khi mọi cử động dù nhỏ nhất đều bị cản trở. Và trong trải nghiệm ấy, "bạn-khi-già" có xu hướng không nhận lỗi về mình, mà trút sự chán nản lên thế giới bên ngoài: "Sao thằng kia đi đứng giữa đường thế!", "Cái máy giặt sao mà phức tạp quá!", "Mấy đứa trẻ con thật lố bịch!".

Chính nhờ đó, những bộ đồ mô phỏng tuổi già như AGNES mang lại cho các nhà nghiên cứu, kỹ sư, nhà thiết kế, sinh viên… cơ hội thấu hiểu giới hạn của người cao tuổi, từ đó tìm cách thiết kế phương tiện công cộng, nhà cửa, đồ gia dụng, bài tập thể dục hay cửa hàng mua sắm thân thiện hơn. 

Ví dụ, sinh viên ngành vật lý trị liệu được mặc AGNES để cảm nhận tình cảnh của bệnh nhân lớn tuổi và những khó khăn họ gặp trong sinh hoạt hằng ngày. Bộ đồ mô phỏng những thay đổi giải phẫu khi cơ thể già đi, giúp các bác sĩ tương lai có cái nhìn xuyên thế hệ, khơi gợi sự đồng cảm và thúc đẩy họ tương tác, chăm sóc người bệnh tốt hơn. 

Nhiều sinh viên y sau trải nghiệm cho biết họ thực sự "mở mắt" và học được giá trị của sự kiên nhẫn, y đức, cũng như tinh thần "lấy người bệnh làm trung tâm" trong chăm sóc lão khoa.

Theo tạp chí Boston hồi tháng 3, Pepsi, Coke, GlaxoSmithKline, cũng như các hãng xe như Daimler đều đã sử dụng AGNES để phát triển bao bì sản phẩm thân thiện hơn với người già, bao gồm cả thuốc không kê đơn. 

Đáng chú ý, chuỗi nhà thuốc CVS đã thiết kế lại cửa hàng mới với kệ thấp hơn, lối đi rộng hơn và các bảng hiệu hình kẹo mút có độ tương phản cao sau khi tham khảo ý kiến từ AGNES.

Ngoài AGNES còn có các bộ đồ mô phỏng như GERT với chế độ "tùy biến bệnh tật" để người mặc trải nghiệm cảm giác của tuổi già. Nhân viên viện dưỡng lão dùng những bộ đồ này để thiết kế chương trình phòng chống ngã, nhờ đó hướng dẫn sát thực tế hơn thay vì lời khuyên chung chung.

Công ty kiến trúc Corgan cũng thử nghiệm GERT trong các môi trường phức tạp như sân bay, bệnh viện để cảm nhận nỗi lo và sự bực bội của khách hàng ở những việc tưởng đơn giản như tìm đường. Trải nghiệm đó giúp họ điều chỉnh thiết kế, thậm chí vượt ra ngoài các tiêu chuẩn ngành.

Ví dụ, khi mặc GERT, người thử nghiệm mất nhiều thời gian hơn để đến cổng ra máy bay và có nhu cầu nghỉ chân cao. Trong khi sảnh chờ theo tiêu chuẩn thường ưu tiên khoảng trống lưu thông, lại ít chỗ vịn và ghế dài. 

"Sân bay cần thêm ghế và nhiều điểm bám tay hơn" - đại diện Corgan, Samantha Flores, nói trên WBUR. Corgan còn khuyến nghị dùng thang cuốn có ba bậc chờ thay vì một-hai bậc, để người di chuyển chậm cảm thấy an toàn hơn.

Bài học chung: phải hiểu trải nghiệm cá nhân thì mới thay đổi được hệ thống.

Đầu năm 2022, hai ngày trước khi tôi về Việt Nam, ông nội tôi mất. Đến thăm bà, lúc ấy bà đã lẫn nhiều, tôi thấy trên cánh cửa, lò vi sóng, tủ lạnh… còn sót những mẩu giấy bút màu ông dán lại bằng băng dính nhăn nheo. Chúng khiến tôi nghĩ đến "trường sinh linh giá" trong Harry Potter: một phần con người được lưu giữ trong kỷ vật.

Dù nghỉ hưu từ lâu, ông nội chưa bao giờ ngừng học. Ông hay kể chuyện gia phả, chuyện đời, luôn có sổ sách làm bằng chứng, lý lẽ đâu ra đấy; ông khuyên nhủ, gỡ rối cho con cháu họ hàng, dù tính thẳng thắn không phải ai cũng ưa. Tôi tin - và cuốn Luật trí não của John Medina cũng khẳng định - rằng chính thói quen ghi chép và phản biện thông tin đã giúp ông giữ được sự minh mẫn ngay cả khi cơ thể suy yếu.

Nhờ gương ông, dù mới ngoài 30, tôi bắt đầu nghĩ nghiêm túc về tuổi già, và muốn mình "lão hóa có chuẩn bị". Chạy trốn sự già nua là điều không thể, chúng ta chỉ có thể chuẩn bị để sống chung với nó sớm ngày nào thì hay ngày ấy. 

Tự chuẩn bị cho mình - luyện thân, rèn trí - là tất nhiên, nhưng rõ là ta còn phải trông đợi xã hội và các tiện ích của nó sẽ ngày càng thân thiện với người cao tuổi hơn.

Kể nốt một chuyện thế này: Các nghiên cứu về nhu cầu người cao tuổi cũng hé lộ nghịch lý quan trọng: trong một khảo sát về hệ thống báo ngã, 83% người cao tuổi bị ngã nhưng không bấm nút báo, bởi lẽ việc "bấm nút" bị xem như thừa nhận mình già.

Tư duy thiết kế cần thấu rõ những tâm tư này mới có thể thật sự đồng cảm và hỗ trợ được người có tuổi.

Ngoài cách "vào vai" người già, cũng có thể trò chuyện và lắng nghe người cao tuổi để hiểu các nhu cầu của họ.

"Công dân số bạc" là một dự án lớp học kỹ năng dành cho người cao tuổi tự tin hơn trong thế giới số, nhằm thu hẹp khoảng cách giữa họ và thế hệ trẻ hơn. Ngay từ những lớp học đầu tiên, đội ngũ đã cùng các cô chú ngồi lại để lắng nghe và tìm hiểu: họ muốn học gì, học vào buổi nào và thời lượng bao lâu là phù hợp. Sau mỗi lớp, đội ngũ vẫn tiếp tục lắng nghe phản hồi từ người học để chỉnh sửa cho phù hợp với thực tế.

Chị Phan Bảo Thy, người sáng lập dự án, cho biết: "Khi bắt đầu làm dự án, đội ngũ luôn xem các cô, chú, bác học viên như ông bà mình để thiết kế mô hình lớp học, nội dung học.

Với người cao tuổi, yêu cầu lớn nhất chính là được lắng nghe và được kết nối; sau đó mới đến nhu cầu an toàn khi tham gia thế giới số. Hướng dẫn sử dụng các công cụ số là cách để cô chú chủ động tìm hiểu. Tuy nhiên cần phải hỗ trợ trang bị các kiến thức mới để cô chú bác hiểu và biết cách bảo vệ mình an toàn trước các đối tượng lừa đảo".

Việc dạy kỹ năng số cho người lớn tuổi không hề đơn giản, không thể đưa 30 - 40 ông bà vào cùng một lớp để giảng dạy như học sinh được. Chị Thy chia sẻ mô hình lớp học cộng đồng như sau: "Lớp thiết kế theo mô hình nhỏ, một cộng tác viên kèm 2 - 3 ông bà để có thể quan sát, hỗ trợ tùy theo tình hình sức khỏe, năng lực nghe nhìn và thực hành trên thiết bị".

Các cô chú học viên chính là người góp phần lan tỏa lớp học này. Họ chủ động trong việc đăng ký mở lớp ở khu vực của mình để tạo ra giá trị cho cộng đồng mà họ đang sinh sống.

Thậm chí, sau khi học lớp cơ bản, các cô chú cũng sẵn sàng học các lớp nâng cao về livestream để có thể đưa sản phẩm dịch vụ như sản phẩm thủ công, cây cối.. lên các tài khoản TikTok của mình. Chứng tỏ, người lớn tuổi cũng có nhu cầu về việc làm, đam mê cống hiến và chứng minh năng lực với xã hội.