Sự trở lại của Kiến trúc sư trưởng

Vấn đề là sự trở lại này cần có những nội hàm mới ra sao cho công việc đặc biệt này?

Trong bối cảnh hiện nay, phát triển đô thị và vùng kinh tế là một hành trình nhiều lớp - nơi kinh tế, thể chế, xã hội và con người đan cài, tương tác và định hình lẫn nhau. 

Trên thực tế, giữa các cấu trúc quan trọng như Nhà nước, thị trường, nhà đầu tư và người dân vẫn tồn tại những khoảng cách âm thầm nhưng sâu sắc, khiến nhiều chiến lược - dù được hoạch định với đầy đủ ý hướng - khó có thể đi đến đích một cách dễ dàng hay trọn vẹn. 

Những khoảng cách ấy không dễ nhận diện ngay từ đầu, nhưng lại đủ sức làm chệch hướng hoặc giảm tính khả thi các mục tiêu phát triển ban đầu nếu không được điều tiết một cách linh hoạt, tinh tế và chủ động.

Những khoảng cách làm nên thất bại

Thực tế đã có nhiều chương trình, dự án được gửi gắm nhiều kỳ vọng nhưng quá trình thực hiện ách tắc, kéo dài và kết quả không như mong muốn vì có nhiều biến động, khó khăn khách quan. Những khó khăn đó, nhìn cho rõ, là những khoảng cách trong quá trình từ xây dựng chương trình, nghiên cứu dự án đến thực thi trong thực tế.

Một trong những khoảng cách đáng lưu ý nhất hiện nay là sự chênh lệch giữa những hoạch định của Nhà nước và sự biến động của thị trường. Nhà nước quản lý dựa trên khung pháp lý, quy trình thủ tục và trách nhiệm hành chính, khu vực thị trường lại vận động theo logic linh hoạt, tìm kiếm lợi nhuận và hiệu quả tức thời. 

Nếu thiếu một cơ chế tương tác và điều phối chung thì các chiến lược vẫn có nguy cơ bị phân mảnh khi đi vào triển khai. Những mục tiêu tốt đẹp như đô thị xanh, đô thị bao trùm, hay quy hoạch đa chức năng rất dễ bị điều chỉnh bởi áp lực về vốn, tiến độ hay lợi ích ngắn hạn.

Sự chệch nhịp ấy là biểu hiện của một hệ thống chưa có điểm tựa trung gian đủ mạnh để điều tiết các lực kéo khác biệt.

Khoảng cách giữa nhà đầu tư và người dân cũng là một vấn đề. Nhiều khu đô thị được xây dựng với công nghệ hiện đại, thiết kế quy mô, nhưng lại thiếu những dấu ấn văn hóa - xã hội mà người dân có thể cảm nhận và đồng hành. Ở chiều ngược lại, sự dè dặt, thiếu thông tin và tâm lý phòng thủ cũng khiến người dân khó mở lòng trước những đổi thay.

Ở nhiều chương trình, các đơn vị hay đề cập đến sự phối hợp chưa hiệu quả giữa các sở, ngành trong nội bộ chính quyền. Mỗi cơ quan có chức năng riêng, nhưng thiếu một người chủ trì và giữ trục điều phối sẽ dẫn đến đứt gãy thông tin, trùng lắp trong chỉ đạo hoặc chậm trễ trong quyết định. Một bản quy hoạch dù đầy đủ về kỹ thuật vẫn có thể thiếu tính khả thi nếu không được vận hành như một bản nhạc có người dẫn nhịp.

Thực tế luôn tồn tại khoảng cách giữa ý tưởng ở cấp trung ương và năng lực thực hiện ở địa phương. Những định hướng mang tính chiến lược quốc gia thường giàu khát vọng và tính khái quát cao, nhưng khi thực hiện thì đối diện với giới hạn về nhân lực, chính sách, cơ chế hay thậm chí là niềm tin vào khả năng thay đổi.

Cán bộ ở cấp cơ sở có tâm huyết nhưng bị cuốn vào công việc ngắn hạn và khung vận hành cứng nhắc nên bị hạn chế tầm nhìn.

Cuối cùng là một khoảng cách giữa bản quy hoạch và thực tế triển khai. Không ít đồ án quy hoạch từng được xây dựng công phu, đầy khát vọng, nhưng khi đi vào thực tế thì các cấu phần như công viên, nhà ở xã hội, không gian cộng đồng... dần bị rút gọn hoặc biến dạng qua những lần điều chỉnh cục bộ quy hoạch. Những điều chỉnh đó có khi là do áp lực tài chính, áp lực từ chủ đầu tư, hoặc đơn giản là không ai đủ sức bảo vệ tinh thần ban đầu của quy hoạch.

Tất cả những khoảng cách trên đều không thể xử lý một cách giản đơn bằng quy định hành chính hay một chỉ đạo từ trên xuống. Điều cần thiết là một thiết chế có đủ năng lực tư duy, hành động và kết nối - một trung tâm điều phối mềm nhưng vững, có thể vận hành linh hoạt giữa các cấu trúc, và đủ sức tạo ra không gian tin tưởng để các bên cùng tiến về phía những giá trị phát triển dài hạn. 

Văn phòng kiến trúc sư trưởng không chỉ là nơi tổng hợp kỹ thuật quy hoạch, mà còn là một điểm tựa cho chiến lược, một nhịp điều tiết của sự tích hợp đồng bộ và linh hoạt trong quản lý.

Nhu cầu cấp thiết

Thực tế trên cho thấy những vấn đề đô thị, phát triển, đầu tư, văn hóa và thị trường đang ngày càng gắn bó chặt chẽ với nhau thành một hệ thống động phức tạp. Mỗi dự án phát triển không chỉ là bài toán xây dựng, mà còn là sự giao thoa giữa quy hoạch - tài chính - thị trường - kiến trúc - hạ tầng - môi trường - kỹ thuật - pháp lý - xã hội học - công nghệ - văn hóa - dữ liệu. 

Việc quốc gia cần có những kiến trúc sư trưởng chiến lược là một nhu cầu cấp thiết. Không chỉ là những người giỏi chuyên môn, họ là những nhà thiết kế cấu trúc phát triển dài hạn, có khả năng đánh giá và dự báo các chu kỳ ngắn hạn, và góp phần xây dựng các khung định hướng quản lý mà các chính sách, dự án, hành động quản lý có thể dựa vào để triển khai một cách có hệ thống, linh hoạt, hướng đến hiệu quả và bền vững.

Khác với các nhà tư vấn thông thường, kiến trúc sư trưởng không chỉ viết ra các kế hoạch, mà thiết kế cả hệ thống vận hành: từ khung chiến lược, phương pháp tổ chức thực hiện, mạng lưới chuyên gia, cơ chế chính sách, cho tới chỉ số đánh giá, cách thức huy động nguồn lực và cấu trúc thể chế phù hợp.

Kiến trúc sư trưởng không đi "mời gọi nhà đầu tư" theo cách truyền thống, mà thiết kế môi trường đầu tư ổn định, có tầm nhìn, đáng tin cậy và có sức hấp dẫn nội tại. Họ tham gia xây dựng khung định hướng phát triển, gắn đầu tư với lợi ích cộng đồng, phát triển thị trường đầu tư có chiều sâu bằng việc thiết kế các mô hình PPP thế hệ mới, định hướng tín dụng xanh, đầu tư theo kết quả (result-based), cơ chế phân phối rủi ro minh bạch... 

Ở cấp thực thi, kiến trúc sư trưởng có vai trò như người bảo vệ "đường gân cốt" của tầm nhìn đô thị, đảm bảo rằng mỗi công trình được đầu tư đều ăn khớp với chiến lược tổng thể, không gây rối loạn không gian, cạnh tranh sai lệch hay phá vỡ quy hoạch.

Kiến trúc sư trưởng sẽ đề xuất cơ chế kiểm duyệt thiết kế chiến lược, thúc đẩy nguyên tắc thiết kế vì cộng đồng, ưu tiên đầu tư đi vào chiều sâu… Vai trò của kiến trúc sư trưởng là tái cấu trúc thị trường theo hệ sinh thái thay vì chia cắt theo lĩnh vực. 

Ví dụ: thị trường bất động sản phải gắn với thị trường lao động, nhà ở phải gắn với phương tiện công cộng, giáo dục, y tế. Họ thiết lập chuẩn mực mới cho thị trường phát triển bền vững, như: chi phí hợp lý, giá trị sử dụng cao, tác động xã hội tích cực, tuân thủ các cam kết xanh - xã hội - quản trị. 

Ngoài ra, kiến trúc sư trưởng còn thiết kế cơ chế người dân tham gia, góp ý, phản biện và hưởng lợi từ các sáng kiến phát triển - từ đó gia tăng niềm tin và giảm chi phí điều hành xã hội.

Kiến trúc sư trưởng đặt nền móng, tạo khung, dẫn hướng và giữ cho cấu trúc phát triển của quốc gia không bị trôi nổi theo từng nhiệm kỳ, từng dự án, từng nhóm lợi ích.■