Tác giả Nghệ nhân và Margarita: Số phận chưa hết nghiệt ngã

Kỷ niệm 133 năm ngày sinh Mikhail Bulgakov (15-5-1891), tác giả của Nghệ nhân và Margarita, Bạch vệ, Trái tim chó..., niềm tự hào của văn học Nga - Xô viết nói chung và Ukraine nói riêng, vừa diễn ra tuần qua trong bầu không khí "bãi bỏ" Bulgakov trên chính quê hương của nhà văn.

Ở Ukraine, có những đường phố mang tên M. Bulgakov, tại Kiev có bảo tàng và tượng đài tưởng nhớ nhà văn, người trong suốt cuộc đời sáng tác không ít lần ngợi ca Kiev, thậm chí còn viết hoa từ Thành phố khi nói về thủ đô Ukraine.

Cách đây vài năm, kể cả khi ở Ukraine bùng phát việc tẩy chay các nhà văn Nga và văn học Nga, Tổng thống Zelensky đã tách bạch rạch ròi M. Bulgakov khỏi những nạn nhân khác, gọi M.Bulgakov là "nhà văn Ukraine của chúng tôi".

Tuy nhiên, tháng 4-2024, Viện Tưởng niệm quốc gia Ukraine và một số nhà hoạt động đồng cảm với viện - bao gồm cả các đại biểu nhân dân - đã chính thức "dán nhãn" cho M. Bulgakov là một "người bài Ukraine".

Viện tưởng niệm gọi việc sử dụng tên của nhà văn là "tuyên truyền các chính sách của đế quốc Nga", điều mà các chuyên gia lo ngại, có thể bắt đầu quá trình "bãi bỏ" Bulgakov ở cấp quốc gia.

Nghệ nhân và Margarita: Được yêu và bị phán xét

Thật khó để đánh giá hết tầm vóc của Mikhail Bulgakov. Nghệ nhân và Margarita chỉ là một phần tài năng và trí tuệ của nhà văn. Trong phần lớn các tác phẩm của mình, ông chủ yếu viết về sự khủng khiếp của cuộc nội chiến Nga và số phận của các trí thức, sĩ quan Bạch quân bị bắt trong cách mạng và nội chiến.

Một vài tác phẩm của ông (như Chạy trốn và tất cả các tác phẩm từ năm 1922 - 1926) đã bị Chính phủ Liên Xô cấm do chúng "tôn vinh cuộc di tản và các tướng Bạch vệ".

Thế nhưng số phận nghiệt ngã vẫn chưa buông tha nhà văn kể cả khi ông đã mất hơn 80 năm (1940). Lần này là trên chính quê hương ông.

Tại Ukraine, đây là một bùng phát mới trong làn sóng tẩy chay Bulgakov khá dài vừa qua. Một điều trớ trêu là Bulgakov - xuất thân từ Kiev - rất yêu thành phố "mẹ của các thành phố Nga" này và trong suốt cuộc đời cũng như trong các tác phẩm của mình, ông luôn thể hiện tình yêu đó. Nhưng tình yêu đó không cứu ông khỏi sự phán xét của chính các nghị sĩ Kiev.

Ngày 18-4-2022, các đại biểu Hội đồng thành phố Kiev, cụ thể là bà Alina Mikhailova (Đảng Tiếng nói) và Ksenia Semenova (Đảng Đầy tớ nhân dân) đã đưa ra dự thảo về việc phá bỏ các biển tưởng niệm "gắn liền với LB Nga và di sản thuộc địa". Danh sách này bao gồm 60 hạng mục, trong đó có tượng đài Bulgakov.

Điều này đã gây ra phản ứng tiêu cực ở nhiều người Ukraine. Doanh nhân nổi tiếng Garik Korogodsky viết: "Hãy xem bạn đang chiến đấu với ai... Mà Bulgakov, cũng như Pushkin... không phải là Lenin".

Ông chỉ ra tác giả các ý tưởng này không phải là người Kiev. "Thật không hay khi bắt đầu bằng việc phá bỏ các di tích trong thành phố đã trở thành quê hương của bạn, mà bạn không phải người Kiev".

Đại biểu Alina Mikhailova đáp trả bằng cách gọi Garik Korogodsky là "một người Nga khổ sở dưới ảnh hưởng Bulgakov" và chỉ điểm rằng bà "không thấy Korogodsky trong cuộc chiến vì Kiev". Nhưng dẫu sao, dự thảo luật trên đã chịu thất bại.

Đề tài này được châm ngòi trở lại vào tháng 8-2022, khi Hội Nhà văn toàn quốc yêu cầu đóng cửa Bảo tàng Bulgakov. Lý do là Bulgakov "ghét Ukraine và bôi nhọ nước này trong các tác phẩm của mình", như người đứng đầu Hội Nhà văn Ukraine Mikhail Sidorzhevsky tuyên bố.

Thay thế bảo tàng này, Hội yêu cầu mở bảo tàng tưởng nhớ nhà soạn nhạc Ukraine Alexander Koshits, người sống trong cùng tòa nhà (hiện đang đặt bảo tàng) với Bulgakov cho đến năm 1906.

Nhưng ý tưởng này cũng nhận nhiều đánh giá tiêu cực. Bộ trưởng Bộ Văn hóa lúc bấy giờ là Alexander Tkachenko đã phản đối. Bảo tàng của nhà văn cũng phản bác việc đóng cửa, mặc dù vẫn đáp ứng "yêu cầu của thời đại": xóa tiếng Nga khỏi tấm bia tưởng niệm Bulgakov.

Dòng chữ tiếng Nga trước đây trên bia tưởng niệm: "Nhà văn nổi tiếng người Nga, Liên Xô Mikhail Bulgakov đã sống trong ngôi nhà này" được thay bằng phiên bản mới với tiếng Ukraine: "Trong ngôi nhà nhỏ này, vào năm 1906 - 1919, công dân Kiev, bác sĩ và nhà văn lỗi lạc Mikhail Bulgakov từng sống".

Tuy nhiên, vào tháng 5-2023, tấm bảng mới này bị tạt sơn đỏ.

Tháng 11-2023, chính quyền Ukraine lần đầu tiên đề cập tới việc hạ vị thế của Bảo tàng Bulgakov. Quyền Bộ trưởng Bộ Văn hóa Rostislav Karandeev cho biết bảo tàng có thể bị xóa khỏi Danh mục nhà nước về Di sản văn hóa bất động sản có ý nghĩa quốc gia, chuyển cấp sang Danh mục các vật thể có tầm quan trọng địa phương.

Mới đây nhất, Viện Tưởng niệm quốc gia Ukraine tuyên bố nhà văn Mikhail Bulgkov là "người bài Ukraine". Một tuyên bố, theo cổng thông tin Ukraine StranaNews, về bản chất, đã "đặt Mikhail Bulgakov ngoài vòng pháp luật - và đặt bảo tàng tưởng niệm ông vào nguy cơ bị đóng cửa".

Khi gió chính trị đổi chiều...

Viện Tưởng niệm quốc gia cho rằng Bulgakov là "một kẻ bài Ukraine", "theo chủ nghĩa đế quốc trong thế giới quan của mình".

Theo đó, "nhà văn, mặc dù đã sống nhiều năm ở Kiev, nhưng vẫn coi thường người Ukraine và văn hóa của họ, ghét khát vọng độc lập của người Ukraine và nói năng tiêu cực về sự hình thành Nhà nước Ukraine và các lãnh đạo của nó".

Viện này kết luận, "trong số tất cả các nhà văn Nga thời đó, Bulgakov là người gần nhất với các hệ tư tưởng hiện đại của chủ nghĩa Putin và sự biện minh của Điện Kremlin về nạn diệt chủng dân tộc ở Ukraine".

Các chuyên gia của viện cho rằng "trong thế giới quan của mình, Bulgakov theo quan điểm của chủ nghĩa đế quốc Nga, chủ nghĩa Bạch vệ và tán thành việc mở rộng chủ nghĩa cộng sản Nga". Vì lý do đó, các chủ thể tưởng niệm Bulgakov (thực thể địa lý, tượng đài, huy hiệu...) cũng chứa đựng biểu tượng của nền chính trị đế quốc Nga nên việc tiếp tục sử dụng các chủ thể này cũng là "tuyên truyền cho chính sách đế quốc Nga, cần phải được xóa bỏ".

Tuy nhiên, viện không cấm việc tiếp tục đọc và giảng dạy Bulgakov.

"Nghệ nhân và Margarita" được coi là một trong những cuốn tiểu thuyết có thế giới nhân vật đặc biệt và phức tạp nhất trong văn học thế giới. Bulgakov mất 12 năm để hoàn thành tác phẩm (1928 - 1940) mà ông từng xé, đốt, viết đi viết lại bản thảo đến bảy lần.

Cuốn tiểu thuyết không dễ đọc: dày 800 trang, có hơn 500 nhân vật, với ba tuyến truyện song hành, đan xen lẫn nhau mà nhân vật, sự kiện của chúng cách nhau tới... 1900 năm.

Trong các tác phẩm của Bulgakov thường có tên thật của những người thực sự tồn tại hoặc gợi ý về họ, mô tả các sự kiện lịch sử, thành phố và đường phố, làng mạc. Bulgakov đặt các nhân vật ở những nơi mà bản thân tác giả đã biết rõ, tràn đầy chi tiết và hình ảnh cụ thể nên văn xuôi của Bulgakov cần có bình luận vừa phân nhánh vừa sâu rộng.

(Nhà bình luận V. Sakharov viết năm 1991)

Cuộc chiến học thuật chống Bulgakov âm ỉ từ lâu trong Viện Tưởng niệm quốc gia. Một trong những người ủng hộ tích cực nhất cho việc "bãi bỏ" Bulgakov là cựu giám đốc Viện Vyatrovich.

Tuy nhiên, sau khi Vyatrovich bị sa thải, lãnh đạo mới của Viện Anton Drobovich, đã có những phát biểu tích cực về Bulgakov. Tháng 3-2020, ông nói Bulgakov, cũng như Tsoi (ca sĩ đường phố, nhạc sĩ rock Liên Xô nổi tiếng) hay Vysotsky (nghệ sĩ, nhà thơ, diễn viên điện ảnh lừng danh Liên Xô) là những người "khó có thể đồng ý chơi trò "chủ nghĩa ngu dân" mà chính phủ Nga hiện đại đưa ra", đồng thời khẳng định những người có "tư duy phê phán" sẽ học được rất nhiều điều bổ ích từ Bulgakov.

"Ví dụ, có thể rút ra những kết luận rất đơn giản từ Trái tim chó - một cuốn sách chống Bolshevik. Dĩ nhiên, ai đó có thể dùng nó để khơi dậy nỗi hoài nhớ Liên Xô, nhưng một người biết suy nghĩ sẽ không mắc phải điều đó" - Drobovich nói khi đó.

Tuy nhiên, gió chính trị nay đã thổi theo hướng khác, và quan chức này cũng đã điều chỉnh quan điểm của mình. Giải thích quyết định mới nhất của viện, Drobovich cho rằng Bulgakov là "kẻ phủ nhận sự tôn trọng và quyền tồn tại của cộng đồng Ukraine, quốc gia Ukraine,... chế nhạo ngôn ngữ, cho phép các đoạn văn kiểu như "các dân tộc Slavơ nhỏ" và thực sự là "một người theo chủ nghĩa sô vanh đế quốc".

Nhà sáng lập Bảo tàng Anatoly Konchakovsky, ngược lại, đã chỉ trích kết luận của Viện Tưởng niệm, cho rằng đánh giá Bulgakov do những người không am hiểu đưa ra, gán các phát biểu của các nhân vật văn học thành quan điểm của nhà văn, trong khi tác phẩm nghệ thuật là hư cấu. "Không có bằng chứng nào trong các bức thư và nhật ký của Bulgakov cho thấy ông chống lại Ukraine", Konchakovsky nói.

Bảo tàng cho biết 8 trong số 9 người ký tên trong báo cáo thẩm tra không phải là chuyên gia phê bình văn học và do đó không thể đưa ra những đánh giá có thẩm quyền về Bulgakov và tác phẩm của ông.

Bảo tàng nhắc lại các nhân vật của Bulgakov không chỉ chỉ trích những người theo chủ nghĩa Petliurist (Symon Petliura (1879 - 1926): Tư lệnh tối cao của Quân đội nhân dân Ukraine (UNA) và lãnh đạo Cộng hòa nhân dân Ukraine trong Chiến tranh giành độc lập Ukraine (1917 - 1921), nổi tiếng như một nhà dân tộc đấu tranh bảo vệ bản sắc Ukraine) mà còn nói về "các băng nhóm đỏ", "các sĩ quan Muscovite" và "sự căm thù" đối với Kerensky (Alexander Kerensky 1881 - 1970, luật sư, nhà hoạt động chính trị Nga, đóng vai trò quan trọng trong Cách mạng Tháng Hai (1917), tham gia chính phủ lâm thời cho đến khi Cách mạng Tháng Mười nổ ra).

Ngoài ra, các chuyên gia thẩm định cũng bỏ qua bối cảnh lịch sử mà Bulgakov đã viết. Thay vào đó, "cá nhân Bulgakov bị liên kết trực tiếp với các nhà tư tưởng và nhà tuyên truyền hiếu chiến hiện đại của Nga" (Trong nghiên cứu của mình, viện viết rằng một số tác phẩm của Bulgakov "hoàn toàn cộng hưởng với luận điểm của các nhà tuyên truyền hiện tại của Điện Kremlin là (triết gia) Dugin, (các nhà báo truyền hình và chính luận nổi tiếng) Solovyov, Skabeeva").

Dĩ nhiên, không phải tất cả những người Ukraine cũng như những ai từng chia sẻ những giá trị Xô viết đều xoay theo ngọn gió đang đổi chiều này.

Ở Nga, festival Bulgakov 2024 vẫn được Dịch vụ tin tức quốc gia (NSN - Cơ quan cung cấp thông tin cho các đài phát thanh Nga) long trọng tổ chức từ 13-5-2024.

Với chủ đề "Phong cách Bulgakov" trong cuộc sống, công việc, nghỉ ngơi và ẩm thực, ngoài các hội thảo văn học, chương trình còn mang đậm dấu ấn của tác giả Nghệ nhân và Margarita với món cocktail Voland (nhân vật biến hóa hấp dẫn trong tác phẩm) và âm nhạc trên tàu điện ngầm...

Còn người Ukraine? Trang web ukranews.com nhắc lại một trong những câu nói của Bulgakov: "Nhà văn sẽ luôn đối lập với chính trị chừng nào chính trị còn đối lập với văn hóa".

Trong bài viết kỷ niệm 133 năm ngày sinh Mikhail Bulgakov, chính trị gia Ukraine Oleg Tsarev nhắc lại: "Trong vở kịch Căn hộ của Zoya, một nhân vật của Bulgakov đã nói: "Trên thế giới chỉ có hai thế lực: đô la và văn học".

Có vẻ như Kiev đã quên mất văn học và chỉ đồng đô la mới có giá trị".■