Tháo... “Cơ chế nghiên cứu”

Khu vực trồng thử nghiệm giống lúa của Viện Lúa ĐBSCL-Chí Quốc

Viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đã nghiên cứu, cho ra đời các giống lúa có khả năng chống chịu mặn, hướng nghiên cứu lâu dài của viện được xác định là nghiên cứu thích ứng, không chỉ với mặn mà còn đối với điều kiện hạn hán và ngập úng.

Cho đến nay, khả năng chống chịu mặn của các giống chưa cao, đặc biệt khả năng chịu mặn trong giai đoạn trỗ chỉ dưới 2 phần nghìn độ mặn. Để có sự kết hợp hài hòa giữa năng suất, chất lượng và đặc tính chống chịu của giống như chống chịu hạn, mặn, úng hay sâu bệnh, theo TS Sơn, có thể làm được nhưng không phải dễ dàng có ngay sản phẩm.

Sức ép nào?

Khó khăn ở chỗ, theo TS Sơn, là việc giao nhiệm vụ khoa học - công nghệ của Nhà nước đối với các đề tài, dự án nghiên cứu thường là ngắn hạn, yêu cầu trong ba năm phải ra sản phẩm. “Nếu nhà chọn tạo giống tiến hành lai xa từ các nguồn hoang dã để có thể tích hợp được các tính trạng chống chịu thì thời gian đó là không đủ” - ông giải thích.

Chính vì thế, thông thường phải áp dụng các phép lai gần giữa các dòng, giống lúa đã tương đối thuần. Mặt khác, yêu cầu của thị trường cũng rất phức tạp, nông dân cần giống chịu mặn nhưng giống đó đặc biệt, diện tích trồng ít và ở những vùng đặc thù thì thương lái cũng không mua. Phải có giống phổ biến, nhiều người trồng, đủ sản phẩm, họ mới mua...

Sức ép này đang đè nặng lên vai nhà nghiên cứu. Do vậy, “những người trực tiếp làm và đơn vị nghiên cứu cần được giao quyền chủ động hoàn toàn về sử dụng kinh phí và đảm bảo tính kế thừa của các nghiên cứu trước đó, đồng thời không giao từng đề tài mà cần tổ chức nghiên cứu liên tục trong nhiều năm” - TS Sơn nói.

“Để có một giống lúa đáp ứng yêu cầu cao về chống chịu mặn, chúng tôi cần thời gian tối thiểu là 5 năm. Sau 15 thế hệ như ở ĐBSCL làm ba vụ liên tục mới ra được một giống. Có thể không ra được giống mong đợi nhưng cũng ra được sản phẩm trung gian, tiệm cận mục tiêu đó” - ông cho biết.

Với cơ chế giao đề tài, dự án khoa học như nói trên, theo TS Sơn, khi kết thúc, việc nghiên cứu sẽ bị dừng lại. Do vậy, các đơn vị nghiên cứu cần được nguồn kinh phí chủ động và coi đây (nghiên cứu giống mới) là nhiệm vụ thường xuyên, liên tục.

Những khó khăn này Bộ Khoa học - công nghệ và Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn đã thấy nhưng chỉ mới đưa ra giải pháp tháo gỡ về việc giao nhiệm vụ khoa học - công nghệ và bắt đầu có những thay đổi theo hướng tự chủ, tự chịu trách nhiệm. Đồng thời, Nhà nước giao một phần kinh phí thường xuyên cho các đơn vị tự chủ động, đã có định hướng. Tuy nhiên, quá trình thực hiện còn nhiều bất cập, đặc biệt là cơ chế quản lý tài chính.

Đột phá vào đâu?

Những đơn vị nghiên cứu như Viện Lúa ĐBSCL hiện nay chỉ tập trung nghiên cứu giống lúa thuần, việc thực hiện sở hữu trí tuệ đối với sản phẩm mặc dù Nhà nước cho phép nhưng khó thực hiện, bởi khi giống đưa cho nông dân rồi rất khó thu bản quyền tác giả.

“Nhà nước nên có cơ chế, chính sách để hỗ trợ các đơn vị nghiên cứu có thể thu nguồn này, từ đó mới thực hiện được tự chủ đúng như mong muốn” - ông Sơn gợi ý.

Gần đây, Nhà nước cũng đã mở cho các đơn vị nghiên cứu được bán các giống mới cho các đơn vị kinh doanh, nhưng do việc thực hiện bản quyền không nghiêm nên các nơi mua giống cũng không mặn mà với các giống mới. Như vậy, Nhà nước rất cần có cơ chế phù hợp hỗ trợ các đơn vị nghiên cứu thực thi quyền tác giả để có nguồn thu hỗ trợ cho công tác nghiên cứu.

Ông Sơn đề xuất: khi một giống mới ra đời, chúng ta không thu tiền từ nông dân mà cần có quy định thu từ các doanh nghiệp kinh doanh giống qua hình thức đăng ký và nộp tác quyền giống cho đơn vị (nhà khoa học) nghiên cứu.

Muốn làm điều này Nhà nước cần có quy định cụ thể, phải có cơ chế để các cơ quan chức năng thanh tra, kiểm tra hỗ trợ các đơn vị nghiên cứu, coi đây là điều bắt buộc trong sản xuất, kinh doanh giống (phải được quyền của cơ quan tác giả).

Ông giải thích: “Trước mắt thu quyền tác giả qua xuất khẩu gạo như đề nghị lâu nay là dễ nhất. Mỗi năm nước ta xuất khẩu khoảng 6 triệu tấn gạo, nếu Nhà nước thu hộ các đơn vị nghiên cứu giống 1 USD/tấn, mỗi năm có được 6 triệu USD (khoảng 150 tỉ đồng). Mức này hoàn toàn có thể thực hiện được vì thu 1 USD/tấn lúa không quá lớn, Nhà nước thu hộ giống như thu thuế VAT. Các doanh nghiệp xuất khẩu sẽ phải công khai nguồn gốc và Nhà nước chi trả lại cho các đơn vị nghiên cứu ra giống đó”.■