Thuốc thang làm buồn đường ruột

Khi một viên thuốc uống vào cơ thể, chúng sẽ được phân rã ở dạ dày, hấp thu phần lớn ở ruột non và thải trừ một phần qua ruột già. Để quá trình này được "trơn tru" thì cần có hệ vi sinh đường ruột - một cộng đồng đa dạng các vi sinh vật, chủ yếu là vi khuẩn, ảnh hưởng đến quá trình hấp thu, sinh khả dụng và chuyển hóa của thuốc thông qua tiếp xúc với enzym của vi khuẩn.

Thuốc kháng sinh thường dùng trong thời gian ngắn, được thiết kế nhắm vào vi khuẩn gây bệnh. Do đó, chúng cũng có thể tiêu diệt cả các vi khuẩn khác trong đường tiêu hóa và gây ra tác dụng phụ ở một số người như đầy hơi, đau bụng, tiêu chảy hoặc táo bón… 

Liệu các loại thuốc khác - đặc biệt là nhóm thuốc điều trị bệnh mạn tính như bệnh tim mạch, bệnh tâm thần - được sử dụng trong thời gian dài và có xu hướng phối hợp với nhau, có gây ra tác động tương tự hay không?

Mối liên hệ lâu dài

Một nghiên cứu quy mô lớn được công bố trên tạp chí mSystems của Hiệp hội Vi sinh vật học Mỹ hồi tháng 9-2025 đã đánh giá toàn diện, có hệ thống về tác động lâu dài của thuốc lên hệ vi sinh vật đường ruột, sử dụng hồ sơ sức khỏe thực tế.

Nghiên cứu có hơn 2.500 người tham gia, cung cấp dữ liệu về lối sống, sở thích ăn uống thông qua bảng câu hỏi, mẫu phân, kết hợp với hồ sơ sức khỏe điện tử quốc gia Estonia ghi lại tình trạng bệnh và việc sử dụng thuốc từ năm 2004 của những người tham gia. Kết quả là 167/186 (89,8%) loại thuốc được phân tích có liên quan đến hệ vi sinh đường ruột, trong số đó có 78 loại (46,7%) cho thấy tác động lâu dài. 

Để chứng minh điều này, các nhà nghiên cứu đã so sánh mẫu vi sinh vật của những người tham gia chưa dùng một loại thuốc cụ thể nào với những người đã dùng thuốc ít nhất một năm trước khi cung cấp mẫu phân. Họ phát hiện ra các loại thuốc như dẫn xuất benzodiazepine (thường dùng để điều trị lo âu), biguanide, thuốc ức chế bơm proton và thuốc chống trầm cảm vẫn liên quan đến những thay đổi hệ vi sinh vật ngay cả khi đã dùng trước lúc lấy mẫu hơn một năm. 

Đặc biệt, benzodiazepine và thuốc chống trầm cảm còn gây ra tác động lâu dài ngay cả khi người bệnh đã ngừng thuốc hơn ba năm trước đó.

Tác động lên hệ vi sinh vật còn có khả năng tích lũy, tức là phụ thuộc vào lượng thuốc đã sử dụng trong quá khứ. Các nhà nghiên cứu đã so sánh mẫu phân của những người tham gia đã dùng thuốc trong thời gian dài với những người dùng cùng loại thuốc trong thời gian ngắn hơn. Kết quả, việc sử dụng lâu dài và lặp lại đối với các loại thuốc như benzodiazepine, thuốc chống trầm cảm và thuốc ức chế bơm proton đều có tác động lớn hơn lên hệ vi sinh vật đường ruột.

Đặc biệt, các nhà nghiên cứu còn phân tích một mẫu nhỏ gồm 328 người tham gia, cung cấp thêm một mẫu phân sau khoảng bốn năm. Với hai mẫu vi sinh vật đường ruột, họ nhận thấy việc bắt đầu dùng một thuốc mới hoặc ngừng thuốc đều dẫn đến những thay đổi có thể dự đoán được với hệ vi sinh vật đường ruột trong tương lai, cho thấy tác động nhân quả.

Mặc dù quy mô mẫu phân tích này còn nhỏ, song các tác giả đã có thể chứng minh tác dụng lâu dài của thuốc. Đặc biệt là benzodiazepine được phát hiện có tác động lên hệ vi sinh vật đường ruột tương tự như kháng sinh phổ rộng và các loại thuốc cùng nhóm như diazepam và alprazolam, có sự khác nhau về mức độ làm mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột.

Tác động kéo dài, do đâu?

Một số loại thuốc làm giảm sự đa dạng của vi khuẩn đường ruột, kích hoạt phản ứng viêm hoặc chuyển hóa dai dẳng, dẫn đến mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột lâu dài ngay cả sau khi ngừng thuốc.

Điển hình là thuốc ức chế bơm proton (PPI), thường được kê đơn để điều trị các bệnh lý đường tiêu hóa như loét dạ dày, viêm thực quản trợt loét và bệnh trào ngược dạ dày thực quản.

Theo một bài phân tích về tác động của một số nhóm thuốc với hệ vi sinh vật đường ruột đăng trên trang PubMed Central tháng 9-2025, PPI tác động đến hệ vi sinh vật đường ruột thông qua ức chế bài tiết axit ở dạ dày, rồi từ đó làm suy yếu hàng rào kháng khuẩn của dạ dày, tạo điều kiện cho các vi khuẩn đường miệng xâm nhập và di chuyển đến ruột. Sau khi sử dụng PPI, vi khuẩn ở khoang miệng được tìm thấy ở khắp đường tiêu hóa trên và dưới.

Mặt khác, tình trạng giảm axit dịch vị đã được chứng minh là làm giảm các loài có lợi như Faecalibacterium, loài sản xuất SCFA chống viêm, do đó làm tăng tình trạng viêm - yếu tố đã được chứng minh gây ra các bệnh lý tự miễn, tiểu đường type 2, ung thư… 

Ngoài ra, PPI cũng ức chế trực tiếp các lợi khuẩn và thúc đẩy các hại khuẩn phát triển, dẫn đến sự mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột, khiến người bệnh dễ bị nhiễm trùng.

Các tác động trên góp phần gây ra rối loạn vi khuẩn đường ruột ở những người dùng PPI lâu dài, đặc trưng bởi sự mất đa dạng vi khuẩn. Kết quả này cũng tương tự với một số thuốc kê đơn thường xuyên khác. Đây có thể là một trong những cơ chế dẫn đến các tác động lâu dài của thuốc với hệ vi sinh vật đường ruột, ngay cả khi đã ngừng thuốc nhiều năm.

Giải pháp cân bằng khi dùng thuốc

Mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột không chỉ gây rối loạn tiêu hóa, mà còn góp phần vào bệnh sinh của béo phì, viêm ruột, tiểu đường và ung thư. Các thuốc kê đơn dùng lâu dài đều là những nhóm thuốc thiết yếu với lợi ích rõ ràng đã được chứng minh, vì thế cần giải pháp cân bằng - vừa giúp người bệnh đạt được hiệu quả điều trị, vừa giảm nguy cơ gây mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột.

Theo một bài báo đăng trên tạp chí Cell hồi tháng 3-2025, có thể sử dụng vật liệu hấp phụ, tức chất có thể liên kết với kháng sinh hoặc các hợp chất khác, cho phép kháng sinh được cơ thể hấp thu đồng thời ngăn cản chúng tiếp cận với hệ vi sinh vật đường ruột. 

Tuy nhiên, chiến lược này không thể sử dụng để điều trị nhiễm trùng đường tiêu hóa hoặc các bệnh đòi hỏi thuốc phải tác động ở ruột già như bệnh viêm ruột hoặc ung thư đại trực tràng.

Ngoài ra là các phương pháp phục hồi hệ vi khuẩn đường ruột, gồm can thiệp vào chế độ ăn uống, bổ sung men vi sinh hoặc các sản phẩm sinh học trị liệu sống và cấy ghép hệ vi sinh vật đường ruột. 

Mặc dù phương pháp này không phụ thuộc vào các loại thuốc cụ thể gây rối loạn nên có thể áp dụng được rộng rãi, song các nhà khoa học vẫn chưa hiểu sâu sắc về nguyên tắc phục hồi hệ vi sinh vật sau khi bị rối loạn.

Do đó, biện pháp hiệu quả nhất hiện tại là tránh sử dụng các loại thuốc đã được biết ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật đường ruột bất cứ khi nào có thể. Nghĩa là bác sĩ cần khai thác tiền sử dùng thuốc trước đó của người bệnh, lựa chọn các loại thuốc có kết quả điều trị tương tự mà ít ảnh hưởng đến hệ vi khuẩn đường ruột và người bệnh cần phải tuân thủ phác đồ.