Vinfast và lên sàn qua SPAC

Để phát hành cổ phiếu ra công chúng, bước đầu tiên trong quá trình niêm yết, doanh nghiệp phải nộp hồ sơ, trả lời vô số câu hỏi từ cơ quan quản lý, đáp ứng các tiêu chí nghiêm ngặt, tiêu tốn khá nhiều chi phí cho các bên tư vấn, bảo lãnh phát hành, luật sư… Vì thế nhiều doanh nghiệp chọn con đường tắt: SPAC.

Công ty chuyên đi tìm đối tác mua lại

SPAC (viết tắt của "Special Purpose Acquisition Company": "Doanh nghiệp thâu tóm vì mục đích đặc biệt") là một công ty vỏ bọc do một nhóm nhà đầu tư gọi vốn để thành lập. 

Họ thành lập công ty rồi để đó, không làm gì cả, chỉ chăm chăm đi tìm đối tác mua lại, cụ thể là các doanh nghiệp muốn lên sàn chứng khoán kiểu "nhanh gọn". 

Các SPAC do không làm gì cả nên theo quy định hiện nay dễ niêm yết hơn. Khi họ tìm được đối tác mua lại thì diễn ra quá trình "sáp nhập ngược" - tức bán mình cho doanh nghiệp muốn niêm yết, rồi sau một thời gian bán lại vốn, chia lời cho nhà đầu tư.

Hàng ngàn công ty đã lên sàn chứng khoán Mỹ bằng con đường này, như Grab lên sàn NASDAQ vào cuối năm 2021 bằng cách sáp nhập với một SPAC do Altimeter Capital Management thành lập. Nay tới VinFast cũng theo cách này.

Lên sàn qua SPAC cũng nhiều thăng trầm. Thoạt tiên, chiến lược này bị săm soi đầy nghi kỵ. Những nghi ngờ chủ yếu là các bên tham gia che giấu thông tin, lẩn tránh các kiểm tra đối chiếu tiêu chuẩn của quá trình niêm yết bình thường. 

Tuy nhiên, đường tắt thường hấp dẫn: năm 2000, ở Mỹ có đến 250 SPAC được thành lập, gọi được 85 tỉ đô la vốn. Năm 2021, các SPAC mới thu hút thêm 160 tỉ đô la nữa. Chúng có khả năng sáp nhập với các công ty trị giá đến 500 tỉ đô la trong vòng hai năm sau đó. 

Thông thường, các SPAC chỉ có tối đa hai năm để tìm đối tác sáp nhập; bằng không họ phải trả lại tiền cho nhà đầu tư và giải thể.

Nhìn từ doanh nghiệp muốn niêm yết, SPAC giúp tiết kiệm công sức, thời gian và tiền bạc so với con đường phát hành cổ phiếu ra công chúng (IPO) bình thường. 

Thêm nữa, IPO kiểu truyền thống thì không biết cuối cùng thị trường sẽ định giá công ty mình bao nhiêu; trong khi sáp nhập với SPAC có thể tính ra ngay trị giá công ty dựa vào số vốn huy động được. 

Nhìn từ phía các nhà đầu tư thành lập SPAC, họ có khả năng mua cổ phiếu của công ty muốn niêm yết với giá rẻ, nên ngay cả khi giá cổ phiếu công ty sáp nhập có rớt, họ vẫn lãi.

Không còn ngon ăn

Nhưng cơn sốt SPAC đã bắt đầu nguội lạnh từ năm 2022, sau hai năm bùng nổ, thu hút hơn 250 tỉ đô la từ nhà đầu tư. Vấn đề là nhiều vụ sáp nhập với SPAC xong, khi lên sàn, giá cổ phiếu rớt thảm hại. Như Grab ngay ngày đầu tiên niêm yết, giá rớt đến 21%. 

Theo Wall Street Journal, giá cổ phiếu một nửa các công ty sáp nhập với SPAC trong hai năm 2020 và 2021 đã giảm đến 40%, xóa sạch hàng chục tỉ đô la giá trị thị trường. Ủy ban Chứng khoán Mỹ cũng đã bắt đầu mở điều tra một số vụ sáp nhập SPAC và đề xuất các quy định chặt chẽ hơn. 

Tính đến tháng 6-2022, đến 600 SPAC được thành lập trong các năm trước đó chưa thương lượng xong chuyện bán mình và một nửa sẽ không tìm được đối tác để sáp nhập.

Doanh nghiệp muốn niêm yết nhìn SPAC từ góc nhìn tìm đường tắt, còn giới đầu tư Mỹ lại coi đó là công cụ đầu tư. SPAC bùng nổ trong hai năm 2020 và 2021 chủ yếu do lãi suất lúc đó thấp, nhà đầu tư tìm các công cụ dù rủi ro hơn nhưng hứa hẹn lãi cao hơn. 

Nay lãi suất tăng, họ rút tiền khỏi các SPAC vì có nhiều chọn lựa hơn. Các SPAC thường quy định nhà đầu tư có thể rút vốn ngay trước thương vụ sáp nhập nếu muốn. 

Bình thường khi vụ sáp nhập được công bố, chừng 54% nhà đầu tư quyết định rút tiền, nhưng gần đây, tỉ lệ này tăng lên 80%, có nhiều trường hợp trên 90%, vì nhà đầu tư không tin giá cổ phiếu công ty mới sẽ giữ nguyên được. 

Chính vì thế mà BuzzFeed khi sáp nhập với một SPAC để niêm yết chỉ thu về 16 triệu đô la, thay vì con số kỳ vọng là 250 triệu đô la khi các nhà đầu tư rút tiền, không muốn chơi nữa. ■