Đã nóng còn gặp "mát mẻ giả tạo"

Nhưng quạt đôi khi lại là kẻ trêu đùa với phản ứng sinh lý của cơ thể chúng ta, người tìm đến chúng để có ngọn gió mát lành.

Hôm 4-8, tờ The Washington Post đăng một bài "châm dầu vào lửa" với những ai đang ôm quạt máy cả ngày để chống chịu nắng nóng gay gắt trong "hạn bà chằn" ở TP.HCM và các tỉnh Nam Bộ: cái mát từ quạt chỉ là ánh trăng lừa dối. "Quạt máy chẳng mang lại lợi ích gì. Thực tế, nó không làm giảm nhiệt độ cơ thể" - bài báo dẫn lời giáo sư sinh lý học Đại học Ottawa Glen Kenny.

Theo Kenny, hiện là chủ nhiệm chương trình nghiên cứu sinh lý học môi trường (environmental physiology) của Đại học Ottawa, ở mức nhiệt khoảng 32°C trở lên, quạt máy hầu như không hạ được nhiệt độ lõi cơ thể. 

Quạt chỉ thổi gió qua da, đánh lừa các cảm biến nhiệt bề mặt, khiến não nhận tín hiệu "mát rồi" và giảm phản ứng toát mồ hôi - cơ chế chính để hạ nhiệt. Kết quả là bạn cảm thấy ổn nhưng bên trong cơ thể, nhiệt vẫn tăng. 

Tóm lại, cảm giác dễ chịu khi dùng quạt hoàn toàn không liên quan đến việc cơ thể thay đổi sinh lý thật sự. "Chỉ là các cảm biến trong cơ thể chúng ta đang "trêu đùa" với ta mà thôi" - Kenny nói.

Cảm giác "mát mẻ giả tạo" này có thể dẫn tới nguy hiểm - nó khiến ta chủ quan làm những việc tiềm ẩn rủi ro cao trong trời nóng như ra ngoài, mang vác, tập thể dục… và vô tình đẩy cơ thể đến sát ngưỡng sốc nhiệt. 

Theo Science, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC) Mỹ cảnh báo trên 32,2°C thì đừng dùng quạt. Còn Tổ chức Y tế thế giới (WHO) dựa vào dữ liệu mới, nâng ngưỡng an toàn lên 40°C từ tháng 5-2025. Thành phố Phoenix (Mỹ) khuyến nghị con số này ở khoảng 37 - 39°C tùy độ tuổi và sức khỏe.

Để kiểm chứng, giáo sư Ollie Jay từ ĐH Sydney (Úc) đã mời 58 người trên 65 tuổi (một số có bệnh tim) vào phòng mô phỏng khí hậu để trải qua hai kịch bản trái ngược. 

Một là nóng ẩm kiểu Mumbai với mức nhiệt 38°C và độ ẩm 60%. Kết quả là quạt giúp giảm 31% căng thẳng tim; nếu xịt thêm nước lên da, giảm tới 55%. Hai là nóng khô kiểu sa mạc với 45°C nhiệt, 15% độ ẩm. Kết quả, quạt khiến căng thẳng tim tăng vọt, gần một nửa số người phải bỏ cuộc trước 3 giờ. 

Giáo sư Ollie Jay giải thích trên Science rằng nóng ẩm thì mồ hôi khó bay hơi, quạt giúp gió cuốn hơi ẩm đi và lấy theo nhiệt. Còn nóng khô thì mồ hôi bay hơi quá nhanh, quạt chỉ thổi thêm hơi nóng vào da.

Trong một nghiên cứu tại Đại học Griffith (Úc), nhà sinh lý học Fergus O'Connor tái tạo điều kiện khắc nghiệt của đợt vòm nhiệt (heat dome) từng khiến 619 người thiệt mạng ở British Columbia (Canada) năm 2021: nhiệt độ 36°C và độ ẩm 45%, kéo dài 8 giờ mỗi ngày. 

Theo tường thuật của Science News, ông thử ba chế độ: không quạt, quạt chậm 2 m/s và quạt nhanh 4 m/s. Kết quả cho thấy ở những người tham gia thí nghiệm, việc không dùng quạt và dùng quạt chậm gần như không tạo khác biệt về nhiệt độ lõi cơ thể, huyết áp, lượng nước uống hay cảm giác nóng, trong khi quạt nhanh hơn giúp người tham gia dễ chịu hơn, nhưng các chỉ số sinh lý hầu như không cải thiện.

Trong thời đại khí hậu nóng lên, sóng nhiệt không còn là khách thi thoảng ghé chơi mà là cư dân thường trú, tiến sĩ Trisha Pasricha, chuyên gia giữ mục "Hỏi bác sĩ" của The Washington Post, cho rằng hiểu đúng và dùng đúng quạt là kỹ năng sinh tồn. 

Bà bày một mẹo để "mát thật" với quạt từ các nhà khoa học: làm ướt da trước khi bật quạt. Chẳng hạn, có thể dùng bình xịt, bọt biển hoặc tẩm ướt áo, rồi ngồi trước quạt, khi nước bốc hơi, nó kéo nhiệt khỏi cơ thể, giống như mồ hôi nhưng ít gây mất nước hơn, giảm tới khoảng 50% so với đổ mồ hôi tự nhiên. 

Kết hợp này đã được chứng minh giúp giảm căng thẳng nhiệt ngay cả ở 47°C, nhiệt độ mà quạt một mình chỉ biết "thở dài".

Dĩ nhiên, quạt không phải là vũ khí duy nhất chống nóng. Điều hòa vẫn là "vua" mùa hè, bởi chỉ cần vài giờ mỗi ngày trong môi trường máy lạnh đã giảm 67% nguy cơ tử vong vì sóng nhiệt. 

Còn nếu không có điều hòa? Bạn vẫn có thể tận dụng che nắng, thông gió tự nhiên, mặc đồ rộng thoáng như vải lanh, uống đủ nước, bất kể nước nóng hay lạnh. 

Và nếu muốn "chơi chiêu" như các tay vợt ở Giải Úc mở rộng, hãy thử khăn đá quấn cổ trong 1 - 2 phút, nghỉ rồi lặp lại 10 phút/lần. Cách này có thể hạ nhiệt lõi 1°C và giảm gánh nặng tim, dù ở người trên 65 tuổi, hiệu quả giảm gánh nặng tim chưa rõ rệt.

Quan trọng nhất là đừng để "mát giả" biến thành "nguy thật".