Bao giận dữ dồn vô tay lái

Road rage, tạm gọi là cơn thịnh nộ khi tham gia giao thông, là một vấn đề có ở xứ đầy ô tô lẫn chuộng xe máy, từ Đông sang Tây, không kể sang hèn. Vì sao nó phổ quát đến vậy, mà lại còn diễn ra ngày càng thường xuyên và dữ dội hơn?

Từ động khẩu đến động thủ

Theo Cơ quan quản lý an toàn giao thông đường bộ quốc gia của Mỹ (NHTSA), road rage là "hành vi cố ý tấn công bằng phương tiện cơ giới hoặc vũ khí của người lái xe hoặc hành khách, xảy ra trên đường hoặc do một sự cố trên đường". 

Hiểu đơn giản, bóp còi liên tục hối thúc xe phía trước, giơ ngón tay giữa vào phương tiện khác, nhổ nước bọt "dằn mặt", bám đuôi hay húc vào xe khác, hay nghiêm trọng hơn là lao ra khỏi xe để tấn công bằng lời nói và hành động... tất cả đều có thể gom chung vào những hành vi "xả" cơn giận khi lưu thông. 

Theo ước tính của NHTSA, có hơn 60% vụ tai nạn ở Mỹ có liên quan đến lái xe trong tình trạng nóng giận.

Trong một nghiên cứu về vấn nạn này, tiến sĩ Jerry Deffenbacher thuộc Đại học Colorado đã phát hiện một số điểm khác nhau chính giữa những người công nhận mình nóng tính so với những người ít giận dữ hơn. 

Người nóng tính thường suy nghĩ thù địch, hung hăng và dễ tức giận hơn, do đó họ dễ xúc phạm người khác, chửi thề, bóp còi và có xu hướng trả thù. Họ mạo hiểm hơn khi lưu thông, chạy nhanh và dễ lấn làn. Có lẽ vì vậy, họ bị phạt tốc độ nhiều hơn.

Đáng lo thay, cơn giận này có thể đến từ bất kỳ người nào. Mọi người thường có tâm lý "ai cũng được, chắc chắn không phải tôi" và cho rằng mình hoàn toàn có thể kiểm soát cảm xúc khi lái xe, song sự thật hoàn toàn không phải vậy. 

Năm 2021, một nghiên cứu của Úc trên 220 tài xế có bằng lái xe cho thấy ngoài sự nóng giận khi lưu thông, hành vi hung hăng còn được dự đoán bởi mức độ ảo tưởng về sự kiểm soát của các tài xế. Những tài xế càng tin rằng bản thân có khả năng kiểm soát tình hình nhờ khả năng hoặc kỹ năng lái xe vượt trội, càng có khả năng lái xe một cách nguy hiểm hơn.

Khi báo chí rầm rộ đưa tin về những vụ việc có tính nghiêm trọng liên quan đến bạo lực giao thông, ta cứ ngỡ việc này chỉ mới xảy ra gần đây. Đáng buồn thay, đây là vấn nạn đã kéo dài trong vài thập kỷ qua. 

Quỹ Vì an toàn giao thông của Hiệp hội Ô tô Hoa Kỳ (AAA) đã thống kê được những "cơn thịnh nộ" này là nguyên nhân gây ra 218 ca tử vong và 12.610 ca thương tích trong giai đoạn 1990 - 1996. Dù để lại hậu quả nghiêm trọng, nhưng những hành động ngăn chặn dường như vẫn là chưa đủ. Các vụ việc như thế này vẫn đều đặn tăng mỗi năm 7% trong giai đoạn đó.

Những tác nhân trong ngoài

Dù ai cũng có khả năng trở nên hung hăng trong lúc giao thông, theo Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA), các nghiên cứu cho thấy nam thanh niên là đối tượng có nhiều khả năng nổi đóa hơn cả.

Từ khía cạnh tâm lý, Worthen và các cộng sự (2014) cho rằng vấn đề liên quan đến tức giận thường xảy ra ở nam giới mắc chứng rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD). Điều này không "buộc tội" đàn ông dễ nổi giận hơn do bản chất, mà do quan điểm xã hội thường chấp nhận nam giới thể hiện hành vi nóng giận hơn.

Nổi nóng khi lái xe thường được kích thích bởi một sự việc cụ thể, liên quan đến hành động của một người khác khi lái xe: lái quá chậm, chuyển làn đột ngột không xi nhan hay những hành vi chúng ta kết luận rằng gây nguy hiểm hoặc cản trở.

Dĩ nhiên, không phải tất cả mọi người đều hành hung người khác khi đối mặt với các sự việc này, mà phản ứng của chúng ta còn bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau: con người (giới tính, tuổi tác, tâm trạng...), tác nhân gây căng thẳng bên ngoài (ùn tắc giao thông, trễ giờ, môi trường ồn ào, thời tiết nóng nực...) hay cách chúng ta diễn giải hành động của người khác ("con nhỏ này cố tình chặn đầu xe mình" hay "thằng này cần được dạy cho một bài học"). Bên cạnh đó, thói quen lạm dụng rượu, ma túy hay căng thẳng kéo dài, tâm lý muốn trút giận cũng ảnh hưởng đến sự hung hăng.

Những phản ứng cảm xúc mãnh liệt là điển hình cho cơ chế fight-or-flight (chiến đấu hay bỏ chạy) của bộ não để sống sót. Ví dụ, với những đối tượng từng trải qua sang chấn (cả về thể chất, tâm lý và tình cảm), tức giận, xấu hổ hay bất lực luôn là cảm giác thường trực trong họ. 

Những đứa trẻ sống trong bạo hành học được cách phản ứng với căng thẳng bằng sự tức giận. Những người luôn mang theo gánh nặng của sự xấu hổ có thể sẽ nổi đóa khi gặp chuyện trên đường, nhằm nắm quyền kiểm soát tình hình. Sự hung hăng chính là cơ chế phòng thủ nhằm bảo vệ các đối tượng này khỏi cảm giác tiêu cực, dù mối đe dọa có thể không tồn tại hoặc vô nghĩa.

Những hành vi xấu xí khi tham gia giao thông khiến việc lái xe trở nên nguy hiểm hơn. Chính bản thân những người lái xe cũng ý thức về điều đó. Gần phân nửa người Mỹ (49%) cho biết những người trong khu vực của họ lái xe nguy hiểm hơn so với trước đại dịch, dựa theo thông tin của Trung tâm nghiên cứu Pew vào tháng 8-2024.

Khó có thể có toàn bộ số liệu liên quan đến hậu quả của sự hung hăng khi lái xe, nhưng tổ chức Gun Violence Archive (GVA) - một tổ chức nghiên cứu phi lợi nhuận liên quan đến bạo lực súng đạn - đã cố gắng thống kê số vụ việc được báo cáo có liên quan đến súng trên toàn nước Mỹ, bao gồm cả những vụ việc chỉ vung súng và không ai trúng đạn.

Theo đó, chỉ tính riêng số vụ có liên quan đến cơn thịnh nộ khi tham gia giao thông trong khoảng thời gian từ năm 2015 - 2023, năm 2019 "vô địch" với 692 vụ. Tuy nhiên, số người tử vong tăng dần vào những năm sau đó và nhiều nhất vào năm 2022, với 148 người thiệt mạng và 421 người bị thương. Thậm chí, khi so sánh số người thiệt mạng do súng trong mười tháng đầu năm 2024 với cùng thời gian đó năm 2023, ta thấy tỉ lệ số người chết tăng hơn 6%.

Tự răn mình

Trong tương lai, chúng ta có thể kỳ vọng vào việc sử dụng các biện pháp tâm lý để làm giảm mức độ giận dữ của tài xế. Một đánh giá gần đầy cho thấy việc thay đổi mô hình nhận thức hoặc lối suy nghĩ sai lầm, hay dạy các kỹ năng thư giãn khi tức giận có thể kiểm soát mức độ giận dữ khi lái xe.

Còn ở hiện tại, may mắn thay, có nhiều cách để giải quyết cơn nóng giận trong lúc lái xe. Đầu tiên, chúng ta cần cẩn thận với sự ảo tưởng của bản thân về việc kiểm soát tình hình. Trong thực tế, không một ai có thể kiểm soát hoàn toàn bất kỳ điều gì.

Thứ hai, đừng nhanh chóng kết luận rằng những người tài xế khác đang có ác ý, có thể họ chỉ sơ sểnh, mất tập trung, tay lái kém hoặc thiếu quan sát mà thôi. Thứ ba, đừng tìm cách đổ lỗi và đóng vai "người phán xử", ai cũng có thể mắc lỗi.

Cuối cùng, hãy tập lên kế hoạch trước cho bản thân. Nếu bạn là người dễ sốt ruột, đừng đợi sát giờ hẹn mới rời khỏi nhà. Tập cách dành cho bản thân một khoảng thời gian dự phòng để chúng ta tránh ùn tắc hay gặp phải những chiếc xe lưu thông chậm chạp.

Một hành vi thiếu kiềm chế trong cơn bốc đồng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng cả về tính mạng. Đừng quên, đằng sau mỗi người tham gia giao thông là gia đình, người thân, bạn bè và những người yêu thương họ.

Nhường nhịn hay bỏ qua lỗi lầm của người khác không phải là hèn nhát, đó chỉ là chúng ta ý thức được sức khỏe và tính mạng của người khác quan trọng hệt như của chính chúng ta vậy.