Bộ Luật hình sự 2015: Những sai sót đã được báo trước

Toàn cảnh một phiên Quốc hội khóa XIII thảo luận tại hội trường Việt Dũng

Luật hình sự (LHS) là một trong số rất ít bộ luật quen thuộc, được áp dụng thành thạo trong thực tế ở VN. Ngày nay, bộ luật này vẫn ảnh hưởng đến cách xây dựng các bộ luật; đến thủ tục tố tụng cho các bộ luật khác; thậm chí cả thái độ của thẩm phán đối với luật sư, với nguyên đơn, bị đơn trong vụ kiện dân sự, hành chính, cũng bị ảnh hưởng nặng bởi thái độ của thẩm phán đối với bị cáo trong vụ hình sự.

LHS cũng không phải là một bộ luật mang tính khái quát, trừu tượng cao, đòi hỏi phải lý giải, mà là bộ luật có thể hiểu trực tiếp áp dụng.

SAI SÓT THƯỜNG GẶP

Người ta có quyền hi vọng nếu có bộ luật nào không có sai sót thì đó phải là LHS. Nhưng do LHS phải dễ hiểu, không trừu tượng, nên ai cũng có thể phát hiện những sai sót của bộ luật này.

Về cơ bản, những sai sót đang được phát hiện của LHS 2015 nằm trong các nhóm các sơ sót thường thấy của một bộ luật: sử dụng ngôn ngữ chưa chuẩn xác; chưa có sự thống nhất, nhất quán cả về hình thức lẫn nội dung, giữa các điều luật; chưa có sự liên kết chặt chẽ, chính xác với các bộ luật khác thành một bộ luật trong một hệ thống các bộ luật quốc gia thống nhất.

Tất nhiên, bộ luật nào cũng phải được đánh giá theo những chuẩn mực khác cao hơn, quan trọng hơn. Thêm nữa, trong thời đại toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, một bộ luật quốc gia phải được đánh giá theo mức độ phù hợp với những chuẩn mực quốc tế mà nó buộc phải tuân thủ.

Có thể thấy những sơ sót hiện nay của LHS 2015 ở nhiều bộ luật hiện hành khác, đặc biệt là các lĩnh vực mà VN chưa có kinh nghiệm: Luật sở hữu trí tuệ, Luật cạnh tranh, Luật quảng cáo, Luật bảo vệ môi trường, Luật đầu tư; Luật doanh nghiệp, Luật vệ sinh an toàn thực phẩm, Luật bảo hiểm xã hội.

Chẳng hạn: VN là thành viên Tổ chức Thương mại thế giới (WTO), là thành viên Công ước Berne bảo hộ tác phẩm văn học, nghệ thuật. Nhưng Luật sở hữu trí tuệ 2005 định nghĩa tác phẩm là sản phẩm sáng tạo trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học..., trong khi theo Công ước Berne “Tác phẩm là sản phẩm sáng tạo tinh thần trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học...”.

Sai sót không thể tránh khỏi vì không ai giỏi chỉ sau một đêm. Về khách quan, VN mới bắt đầu xây dựng Nhà nước pháp quyền, mới làm quen với việc xây dựng luật theo các chuẩn mực quốc tế. Mặt khác do hoàn cảnh lịch sử, VN còn thiếu các chuyên gia luật học đủ khả năng đánh giá đâu là mẫu mực tốt nhất có thể áp dụng cho VN.

Về chủ quan, những sai sót trong các bộ luật hiện nay cơ bản do:

- Chưa thật sự thấy và coi trọng vai trò đặc biệt quan trọng của các bộ luật trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền, xây dựng xã hội văn minh, ổn định và phát triển. Tư tưởng này dẫn đến những quy định quy trình và các biện pháp xây dựng luật không thích hợp, có thể dẫn đến sai sót rất cao.

- Quan niệm phải có nghị định hướng dẫn thi hành luật - bên cạnh nhiều tác dụng tiêu cực khác - cũng khiến người soạn thảo luật, các đại biểu Quốc hội chủ quan, vì vẫn hi vọng nghị định có thể sửa lại cho đúng một số sai sót của bộ luật đã thông qua.

- Quy trình xây dựng luật của VN ngược với quy trình các nước phát triển vốn được WTO khuyến nghị thực hiện. Có thể do quan niệm Quốc hội là cơ quan lập pháp, làm luật nên Quốc hội cũng là người soạn thảo các bộ luật.

Vì vậy, Quốc hội giao nhiệm vụ cho các cơ quan nhà nước soạn thảo luật, sau đó lấy ý kiến chuyên gia, ý kiến nhân dân trước khi đại biểu Quốc hội thảo luận, bỏ phiếu thông qua. Ngược lại, theo WTO, cơ quan lập pháp, chính phủ hay nghị sĩ quốc hội ký hợp đồng với các nhóm giáo sư luật học giỏi nhất trong lĩnh vực luật mà họ quan tâm, để soạn thảo luật.

Với quy trình xây dựng luật ở VN hiện nay, người soạn thảo luật là cơ quan công quyền, ý kiến chuyên gia chỉ mang tính tham khảo. Các bộ, liên bộ được giao soạn thảo thường viết điều luật sao cho thuận tiện khi mình áp dụng và bảo vệ quyền lợi của mình.

Nếu liên bộ soạn thảo thì trước hết là sự thỏa hiệp quyền lợi giữa họ, không ít trường hợp sự thỏa hiệp này đi chệch mục đích ban đầu của cơ quan lập pháp.

Cuối cùng, các điều luật không do một mà là nhiều cơ quan công quyền khác nhau soạn thảo, cũng dẫn đến tình trạng một điều luật do bộ này đề xuất không kết hợp được với các điều luật liên quan đến nó, do các bộ khác đề nghị. Đây là một nguyên nhân chính gây ra tình trạng mà chúng ta thường nói một cách rất lịch sự là: tính không đồng bộ của hệ thống pháp luật VN.

THAY ĐỔI CÁCH XÂY DỰNG LUẬT

Để hạn chế sai sót của một bộ luật, quy trình xây dựng luật có thể như sau:

1) Việc soạn thảo luật giao cho các nhóm giáo sư luật học giỏi nhất thực hiện;

2) Quốc hội, cơ quan nhà nước không phải chủ biên, mà là kiểm tra, thẩm định sản phẩm dịch vụ xem có đạt yêu cầu để tiếp nhận chưa;

3) Dự thảo luật được đưa ra thảo luận rộng rãi, kể cả lấy ý kiến người dân nếu cần thiết;

4) Đưa dự thảo luật ra thảo luận tại Quốc hội, chuyển các ý kiến của đại biểu Quốc hội đến nhóm giáo sư viết dự thảo;

5) Nhóm giáo sư viết báo cáo về các ý kiến đóng góp cho dự thảo và nêu ý kiến kết luận của mình gửi Quốc hội; 6) Báo cáo của nhóm giáo sư gửi cho từng đại biểu Quốc hội, họ có thể gửi ý kiến của mình đến nhóm giáo sư soạn thảo; 7) Nếu không còn đại biểu nào có ý kiến thêm, Quốc hội sẽ cho thảo luận công khai và bỏ phiếu thông qua dự thảo luật.

- Từ bỏ quan niệm phải có nghị định, thông tư hướng dẫn thi hành thì một bộ luật mới được áp dụng trong thực tiễn. Từ bỏ quan niệm Quốc hội làm luật thì cũng là soạn thảo luật. Thẩm quyền lập pháp của Quốc hội là làm cho một dự thảo luật trở thành bộ luật có hiệu lực bắt buộc phải thi hành.■