Bóng chuyền Nhật Bản: Dưới lăng kính khoa học

Danh sách 14 VĐV nữ Việt Nam đăng ký dự giải vô địch thế giới 2025 có đến 6 cô gái cao trên 1,8m, trong đó có 3 người cao hơn 1,84m là Thanh Thúy, Bích Tuyền và Bích Thủy. Chiều cao trung bình của đội là 177,6cm.

Nếu bỏ qua những libero (như Khánh Đang chỉ cao 1,58m), chiều cao trung bình của toàn đội sẽ vào khoảng 180cm. Con số này tuy chưa thể so sánh với các đội tuyển hùng mạnh đến từ phương Tây, nhưng nhìn chung đủ để tuyển Việt Nam vượt qua nỗi lo thấp bé nhẹ cân khi bước ra đấu trường thế giới.

Nhật thấp hơn cả Việt Nam

Đã thành mặc định của đông đảo người hâm mộ bóng chuyền, không có chiều cao, khó lòng nói đến chuyện thi đấu tầm cỡ thế giới. 

Như đội tuyển Trung Quốc có chiều cao trung bình lên đến 189cm, trong đó có đến 6 cô gái cao trên 1,9m - con số khiến cả các đội tuyển bóng chuyền châu Âu cũng phải choáng váng. Hay Thái Lan, tuy không quá nổi bật về thể hình, cũng có chiều cao trung bình là 177,1cm.

Ấy vậy mà trong làng bóng chuyền thế giới hiện tại lại có một đội bóng đi ngược xu hướng thế giới. Đó chính là Nhật Bản - đội tuyển bóng chuyền nữ từng 3 lần vô địch thế giới, và mới đây giành vị trí á quân ở Giải vô địch U21 thế giới.

Trong danh sách tham dự FIVB Nations League (VNL) 2025, tuyển bóng chuyền nữ Nhật Bản có chiều cao trung bình chưa đến 174cm. 

Đội U21 nữ Nhật Bản tham dự giải U21 thế giới mới đây thậm chí còn thấp hơn, với chiều cao trung bình ở mức 171,5cm. Con số này thấp hơn cả các đội châu Á và Nam Mỹ (cao trung bình khoảng 180cm), và thua cả Việt Nam - đội tuyển lần đầu xuất hiện ở giải thế giới.

Nhưng chiều cao hạn chế không ngăn được Nhật Bản tạo nên những màn trình diễn hết sức ấn tượng. Trong vài thập niên trở lại đây, khi các nước phương Tây ngày càng đam mê bóng chuyền, người Nhật đã đánh mất vị thế độc tôn như trong những thập niên 1960-1970. 

Dù vậy, các cô gái thấp bé nhẹ cân của bóng chuyền Nhật vẫn luôn khiến phương Tây phải bất ngờ, điển hình như khi họ giành HCĐ ở Olympic London 2012. Còn tại VNL - giải đấu thường niên dành cho những đội mạnh nhất thế giới, Nhật Bản ngày một quật khởi khi vào top 4 trong 2 năm liên tiếp.

Phòng thủ thép - tấn công siêu tốc

Tôn chỉ "tốc độ - kỷ luật - phòng thủ bền bỉ" của Nhật thực sự tạo nên một cơn sốt trong làng bóng chuyền đỉnh cao. Nhiều chuyên gia phương Tây không ít lần lấy ví dụ về Nhật Bản như một trường hợp đặc biệt cần phải nghiên cứu, khi họ biến điểm yếu của mình trở thành điểm mạnh.

Một bài nghiên cứu trên chuyên san Journal of Human Kinetics (2018) chỉ ra Nhật Bản sử dụng lối đánh chuyền thấp - nhanh nhiều gấp rưỡi so với trung bình của làng bóng chuyền nữ. 

Thông qua các giải đấu trong giai đoạn 2014-2018, nhóm nghiên cứu thấy Nhật triển khai tấn công nhanh nhiều hơn khoảng 62% so với các đội tốp đầu thế giới. Điều này dẫn đến Nhật ít khi bị rơi vào hoàn cảnh tấn công trước dàn tay chắn kín kẽ của các đối thủ có chiều cao vượt trội. Bên cạnh đó, khả năng phòng thủ dưới sân của họ cũng lì bậc nhất.

Đó chỉ là một trong số những thống kê về chuyên môn cho thấy cách tuyển bóng chuyền Nhật Bản khéo léo tận dụng nguyên lý "hai mặt của vấn đề". Nói dễ hiểu hơn, càng cao thì càng khó di chuyển nhanh, phản xạ tốt trong phòng thủ dưới sân. 

Nếu chạy đua theo trường phái sức mạnh - chiều cao thì vĩnh viễn sẽ không bao giờ bắt kịp phương Tây. Vì vậy, họ phải biến sở đoản thành sở trường, đó là sự nhanh nhẹn của "người lùn" để đối chọi với sức mạnh của đối thủ cao to.

Nhật Bản vốn không phải là quốc gia có nhiều thanh thiếu niên cao vượt trội. Theo số liệu nhân khẩu học, chiều cao trung bình của nữ giới Nhật chỉ khoảng 158-160cm. Khác với Trung Quốc xây dựng hẳn hệ thống trường năng khiếu để lọc những người cao lớn từ nhỏ, làng thể thao Nhật Bản không chọn con đường này. 

Từ lâu người Nhật đã chủ trương phát triển thể thao một cách tự nhiên thông qua môi trường học đường, không luyện gà chọi, không chọn lọc theo kiểu đào thải liên tục.

Ở Nhật Bản, sẽ không có chuyện những cô bé cao trên 170cm từ khoảng 12 tuổi, và cao hơn 180cm từ khoảng 15 tuổi được đặc cách vào các đội tuyển, trung tâm đào tạo bóng chuyền. Trong phương pháp chọn lọc từ thể thao học đường, chiều cao cũng không phải tiêu chí hàng đầu cho bóng chuyền.

Truyền thống chiến thuật cũng là một nguyên do khiến Nhật Bản giữ vững quan điểm "không cần chiều cao". Ngay từ thập niên 1960, HLV Hirobumi Daimatsu đã sáng tạo nên lối chơi "kaiten reshibu" - phòng thủ xoay vòng, di chuyển liên tục để cứu bóng. 

Nhờ vậy, tuyển nữ Nhật khi ấy - với biệt danh "Phù thủy phương Đông" - đã quật ngã Liên Xô cao to ở giải thế giới 1962. Truyền thống ấy được kế thừa cho tới nay, với chiến lược "phòng thủ thép - tấn công siêu tốc".

Nói như HLV Masayoshi Manabe: "Chúng tôi không thể cao hơn, nhưng chúng tôi có thể chơi nhanh hơn và chính xác hơn. Cũng chính vì nhỏ thó, các cô gái của chúng tôi có ít nhiều lợi thế trong việc cứu bóng, đỡ bước một, và di chuyển một cách linh hoạt".

Cả văn hóa xã hội cũng là một yếu tố quan trọng quyết định chiến lược phát triển bóng chuyền của Nhật Bản. Trong môi trường Nhật, kỷ luật, đồng bộ, tính tập thể luôn được đặt lên hàng đầu. 

Bóng chuyền vì thế được phát triển theo hướng tối ưu hóa sự phối hợp. Một bài nghiên cứu khoa học trên Scientific Reports (2023) củng cố quan điểm: trong bóng chuyền nữ, hiệu quả phòng thủ, phản xạ và tốc độ chuyền bóng có tác động lớn hơn so với độ cao bật nhảy thuần túy.

"Người Nhật Bản ưu tiên phát triển những thứ mà họ có thể kiểm soát được, có thể không ngừng tiến bộ. Đó là yếu tố chiến thuật, kỹ thuật, sự nỗ lực, gắn kết, tính kỷ luật… Còn với chiều cao, đây lại là thứ khó nắm bắt'. 

"Bạn phải làm sao khi có một lứa cầu thủ U15 của đội, trong đó những người chơi giỏi hơn, chuyên nghiệp hơn lại thấp bé hơn. Hãy loại bỏ họ và chọn những đứa trẻ cao lớn? Đó không phải cách của người Nhật" - Vicario, một tuyển trạch viên người Ý từng sinh sống tại Nhật Bản, nhận xét.

Ai cũng biết cao hơn sẽ dẫn đến sải tay, sải chân, lực đánh mạnh mẽ hơn. Nhưng trong cuộc đua với Tây phương, Nhật Bản dù có cố gắng đến thế nào cũng khó lòng đối chọi về mặt hình thể. Nên cuối cùng, người Nhật tìm một con đường riêng biệt cho mình trong làng bóng chuyền.■