Giáo sư kinh tế và bài toán đậu xe

Bậc thầy đậu xe (parking guru) là cách người ta tôn vinh Donald Shoup, dù thoạt nghe dễ hiểu lầm ông là tay lái lụa, đỗ đậu ô tô kiểu nào cũng xoay xở được. Thật ra cái tài của nhà chuyên gia này là ở quy hoạch đô thị và ý tưởng đồng hồ tính giờ đậu xe (parking meter), làm thay đổi bộ mặt nhiều thành phố ở Mỹ và các nước khác.

Shoup, kinh tế gia và giáo sư ngành quy hoạch đô thị tại Đại học California, Los Angeles qua đời ngày 6-2 vì bệnh, thọ 86 tuổi. Nhiều tờ báo lớn đăng bài thương tiếc ông, một bậc thầy đậu xe như đã nói, hay nói như The Los Angeles Times, "một trong những chuyên gia và người có ảnh hưởng hàng đầu thế giới về một chủ đề tưởng chừng tầm thường nhưng đâu cũng có - đậu xe".

Nói tầm thường cũng đúng - còn gì chán cho bằng nghiên cứu những vụ kẹt xe trên xa lộ hay các khu đất ken đặc xe cộ. Nhưng Shoup không nề hà. "Đúng là Shoup đang bới tìm ở tầng đáy của khoa học, lặn lội qua lớp bùn lầy mà ai cũng phớt lờ. Nhưng trước tiên, đó là thế giới của riêng ông, và thứ hai, ở đó có rất nhiều điều đáng giá" - The Economist viết.

Quản lý ô tô là bài toán lớn mà các thành phố phải đối mặt, không chỉ ở Mỹ mà trên toàn thế giới. Tài sản giá trị nhất của một đô thị là quỹ đất, và xe hơi đang chiếm dụng quá nhiều. Giữa thế kỷ 20, hầu hết các hội đồng thành phố Mỹ đã áp dụng quy định về số chỗ đậu xe tối thiểu. 

Đó là những con số ngẫu nhiên và tùy tiện kiểu cứ mỗi 28 mét vuông diện tích bán lẻ hoặc thương mại thì phải có một chỗ đậu xe hay bệnh viện phải có một chỗ cho mỗi hai giường bệnh. Theo The Economist, quy định áp dụng cho mọi cơ sở, thành ra có lúc 14% diện tích đất ở Los Angeles bị biến thành bãi đậu xe.

Giáo sư Shoup xem những chính sách đó là thảm họa. Điều khiến ông bực bội không kém là tâm lý coi đậu xe miễn phí là một đặc quyền của người lái xe, trong khi không phải vậy. Năm 2005, Shoup xuất bản quyển The High Cost of Free Parking (tạm dịch: Giá đắt của việc đậu xe miễn phí) dài hơn 700 trang, với luận điểm trung tâm: tất cả những gì người ta nghĩ về đậu xe đều sai bét. 

Cái giá thật sự của đậu xe miễn phí sẽ đổ lên các nhà phát triển bất động sản và doanh nghiệp trước nhất, sau đó là toàn xã hội. Nó đẩy chi phí sử dụng, tiền thuê mặt bằng và giá cả lên cao, ngay cả đối với người nghèo, những người có thể không hề sở hữu ô tô, một điều hết sức bất công.

Theo Shoup, bài toán đậu xe này là nền tảng cho nhiều vấn đề trong cuộc sống đô thị hiện đại: tắc nghẽn, đô thị hóa tràn lan, ô nhiễm và chi phí nhà ở cao. Thay vì những bãi đậu xe tai hại, Shoup muốn có thêm nhà giá rẻ và nhiều công viên công cộng hơn. Ông quyết tâm "thay đổi thế giới", bắt đầu từ bài toán đậu xe trong thành phố.

Đầu tiên, cần loại bỏ quy định số chỗ đậu xe tối thiểu, và thay nó bằng đồng hồ tính tiền đậu xe, điều chỉnh giá theo giờ cao điểm và thấp điểm. Giá sẽ được đặt ở mức thấp nhất có thể để đảm bảo mỗi con phố luôn có tỉ lệ trống 15% (tức tỉ lệ sử dụng 85%) - tương đương khoảng hai chỗ trống mỗi dãy phố. 

Người lái xe sẽ biết chắc rằng họ có thể tìm được chỗ, nhưng càng gần điểm đến ưa thích, càng phải trả nhiều tiền hơn. Ông gọi đây là hiệu ứng Goldilocks - giá không quá cao, không quá thấp; số chỗ đậu xe không quá nhiều, cũng không quá ít. Vừa đủ.

Là một người thực tế, ông hiểu rằng việc này không dễ dàng. Sẽ có thách thức từ các yếu tố bên ngoài, song ông vẫn kiên trì. Lợi ích lớn nhất của hệ thống thu phí này là mang lại nguồn thu cho chính quyền thành phố. 

Shoup luôn lấy thành phố Pasadena (California) làm hình mẫu lý tưởng: từng là một khu phố ảm đạm với hàng loạt cửa hàng đóng cửa, nhưng nhờ đồng hồ tính tiền đậu xe, Pasadena đã biến thành một thành phố sôi động. 

Nếu số tiền thu được chỉ đơn thuần chảy vào ngân sách chung, người dân sẽ khó nhận thấy lợi ích rõ ràng. Vì vậy, ông đề xuất lập quỹ để tiền từ đồng hồ tính phí sẽ được dùng trực tiếp để cải thiện khu vực địa phương: trồng cây, sửa chữa đường phố, chỉnh trang đô thị.

"Việc kết hợp lý thuyết kinh tế cổ điển về cung và cầu với hiểu biết về thực tế chính trị đã giúp xây dựng ảnh hưởng thực tiễn của ông" - Bill Fulton, một cựu sinh viên của Shoup và chuyên gia về các vấn đề quy hoạch ở California, viết tưởng nhớ thầy cũ. 

Theo Parking Reform Network, tổ chức phi lợi nhuận thành lập để thúc đẩy ý tưởng của Shoup, hơn 3.000 thành phố có chính sách đậu xe dựa trên nghiên cứu của ông.

Shoup xuất bản The High Cost of Free Parking khi đã 67 tuổi. Năm 2002, khi Shoup 85 tuổi, Thống đốc California Gavin Newsom ký đạo luật bãi bỏ yêu cầu bắt buộc về chỗ đậu xe đối với hầu hết các dự án phát triển gần các tuyến giao thông công cộng trên khắp bang, nhằm cung cấp "giải pháp cho giá nhà ở lẫn biến đổi khí hậu". Đạo luật được cho là lấy cảm hứng từ ông.

Shoup luôn trân trọng thành công đến muộn của mình, theo lời vợ ông, bà Pat Shoup. "Ông ấy luôn nói rằng nở muộn cũng không sao, miễn là kịp đến hội hoa. Ông đã làm được điều đó và để lại một dải hoa rực rỡ phía sau, mang lại lợi ích cho nhiều người" - bà Pat viết trong cáo phó.