Gìn giữ những "Không gian cộng cảm"

TS Nguyễn Thị Hậu - Ảnh: Gia Tiến

Lo nhất là quy hoạch hôm nay không được ngày mai tôn trọng

* Gần đây chị được giao nhiệm vụ khảo sát Cần Giờ phục vụ một quy hoạch đô thị lớn tại đây. Vùng đất rất nhạy cảm về sinh học cũng như địa lý này cũng là nơi mang lại cho chị luận án tiến sĩ về “Di tích mộ chum miền Đông Nam bộ: những phát hiện mới tại Cần Giờ - TP.HCM”. Liệu có xung đột gì giữa vai trò ”nhà khảo cổ học” và người lãnh đạo một đơn vị tham mưu cho chính quyền thành phố về phát triển đô thị?

- Lãnh đạo thành phố gợi ý tôi tiến hành khảo sát lại về mặt khảo cổ học tại khu vực Cần Giờ theo đề án quy hoạch khu đô thị biển Cần Giờ tới năm 2020. Thật ra, những năm 1992-1998 đã có khảo sát sơ bộ rồi song từ đó đến nay có nhiều thay đổi, chủ yếu ở khu vực ven biển do quá trình đô thị hóa. 

Khi có dự án phát triển Cần Giờ trở thành đô thị biển thì các nhà quản lý muốn biết liệu dự án này có ảnh hưởng gì đến những di tích khảo cổ đã công bố hay không, tức là thành phố quan tâm đến vấn đề: Cần Giờ trở thành đô thị biển thì việc bảo tồn di tích lịch sử và môi trường sinh thái sẽ như thế nào?

Nếu theo đúng quy hoạch của dự án này thì ít nhất đến năm 2020, hệ thống di tích đã được phát hiện và khai quật tại đây chưa bị đụng chạm đến vì môi trường cảnh quan là khu dự trữ sinh quyển được bảo vệ nguyên vẹn do địa hình tự nhiên các giồng đất là di tích ở Cần Giờ nằm sâu trong rừng ngập mặn. 

Tuy nhiên, điều tôi lo ngại là biến đổi khí hậu, nước biển dâng sẽ xâm hại di tích. Theo kế hoạch, tới năm 2020 chủ yếu sẽ phát triển đô thị ven biển (và lấn biển) là chính, theo các tiêu chí vừa là đô thị hiện đại vừa có sinh thái tự nhiên và có di sản văn hóa. 

Chúng ta đã biết Cần Giờ được thế giới công nhận là khu dự trữ sinh quyển, hệ thống di tích lịch sử văn hóa ở đây cũng rất có giá trị: đó là những di tích khảo cổ học có niên đại từ 3.000 năm đến khoảng 1.500 năm cách ngày nay, kéo dài từ văn hóa Đồng Nai thời tiền sử đến thời kỳ văn hóa Óc Eo. Sau đó còn là các dấu tích của lưu dân trên con đường vào khai phá vùng đất Gia Định - Đồng Nai, gồm có di tích khảo cổ, đình, chùa... và nhiều lễ hội tín ngưỡng dân gian.

* Nhưng xét về lâu dài dự án sẽ ảnh hưởng ra sao, đặc biệt đối với những khu vực mà chúng ta chưa có điều kiện tìm hiểu và khai quật?

- Nhiệm vụ của đề tài là khảo sát lại hệ thống di tích khảo cổ đã biết. Căn cứ vào thông tin quy hoạch tới năm 2020 mà tôi được biết thì dự án chưa ảnh hưởng trực tiếp đến hệ thống di tích này, tức là không xây dựng công trình gì ở khu vực có di tích cả. 

Đúng là chúng tôi chưa có điều kiện khảo sát toàn bộ khu vực Cần Giờ, nhất là xã đảo Thạnh An, nhưng có một điều chắc chắn là muốn bảo tồn di tích khảo cổ ở Cần Giờ thì phải bảo tồn hệ sinh thái tự nhiên, vì di tích cổ không thể tách rời môi trường. Khi tiến hành khảo sát ở đây tôi nhận thấy hai vấn đề: một là cần tiến hành khảo sát thường xuyên, trước mắt là xã đảo Thạnh An; hai là có thể nhìn nhận việc lấn biển là một cách xây dựng đô thị của một số vùng ven biển (như ở Hàn Quốc). 

Áp dụng cách làm này ở Cần Giờ thì ưu điểm là không phá hoại môi trường sinh thái rừng ngập mặn.

Nhưng điều tôi lo ngại nhất, cũng là quan trọng nhất đối với việc bảo tồn các di tích cổ, là quy hoạch không thực hiện đúng như bây giờ đề ra. Một lo ngại khác là khi phát triển đô thị Cần Giờ, loại hình du lịch sinh thái - văn hóa ở đây sẽ trở nên quan trọng và hấp dẫn hơn, khai thác không đúng cách cũng làm hư hỏng hoặc giảm giá trị của di tích. 

* Chúng ta đã chứng kiến quá trình đô thị hóa hủy hoại hoặc làm mất vĩnh viễn những di tích cổ. Ở TP.HCM chẳng hạn, đại lộ Đông - Tây đã khiến bến Bình Đông chỉ còn trong bưu ảnh. Trong thời gian ấy, giới khảo cổ của chị đã ở đâu?

- Giới khảo cổ học chúng tôi vẫn ở đây, vẫn làm được nhiều việc khác và đều nhìn thấy tất cả những chuyện đó. Nhưng trên thực tế, không phải lúc nào giới khảo cổ cũng có điều kiện tham gia trực tiếp vào quá trình trùng tu di tích, nhất là tham gia việc quy hoạch đô thị. Mặt khác, từ trước tới nay chúng ta vẫn mạnh về khảo cổ học tiền sử - sơ sử và khảo cổ học lịch sử (từ thời nguyên thủy đến khoảng thế kỷ 19). 

Khái niệm khảo cổ học đô thị (bao gồm các đô thị cổ, di tích công nghiệp và cảnh quan kiến trúc đô thị nói chung) mới xuất hiện vài năm nay. Trong hội thảo quốc tế kỷ niệm 100 năm khảo cổ học Việt Nam (2001), giáo sư Trần Quốc Vượng có một báo cáo nêu vấn đề “tương lai của khảo cổ học Việt Nam thế kỷ 21” chính là khảo cổ học đô thị. Cuộc khai quật và nghiên cứu khu di tích Hoàng thành Thăng Long cũng là thực hiện khảo cổ học đô thị.

* Trong hầu hết các vấn đề gây tranh cãi liên quan tới bảo tồn di tích, trong đó có khảo cổ học, hầu như giới chuyên môn chỉ đưa ra ý kiến khi báo chí hỏi tới...

- Đúng là có hiện tượng đó. Tôi không thể giải thích thay đồng nghiệp về việc này. Nhưng cá nhân tôi nghĩ rằng giới khảo cổ vốn là giới làm việc một cách âm thầm, xã hội ít khi biết đến. Quan trọng là khi có việc chúng tôi chia sẻ kinh nghiệm với những ngành liên quan như thế nào. 

Trong nhiều trường hợp để tìm ra tiếng nói chung về một phương pháp để bảo vệ di tích, không nhất thiết nhà khoa học phải đặt vào thế đối lập với nhà quản lý dù chúng tôi có sự phản biện độc lập, tức là phân tích đúng sai, nên hay không nên dưới góc độ chuyên môn. 

Vắng người dân, không di tích nào có thể tồn tại

* Có ý kiến cho rằng di tích bị ảnh hưởng, phá hoại vì ý thức dân chúng kém quá, thay vì giữ gìn thì họ lại phá. Đánh giá như vậy có công bằng với người dân khi không ít những giá trị tinh túy của dân tộc còn lại từ hàng trăm năm nay là nhờ dân, nhờ những thiết chế chặt chẽ của cộng đồng?

- Đó là cách đánh giá mà tôi không tán thành, một khía cạnh nào đấy có vẻ như phán xét của người bề trên, người ngoài cuộc. Luôn đổ thừa tại trình độ của dân kém cũng không đúng. Nhìn chung, ở làng xã người dân rất biết gìn giữ đình chùa, gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống. Tôi nghĩ nên nhìn từ hai phía: người dân và nhà quản lý. 

Ví dụ: các di tích dưới mặt đất thì người dân chưa hiểu biết nhiều nên có người vẫn đào phá để tìm đồ cổ. Nếu người dân (và cả người mua bán đồ cổ) hiểu giá trị của di tích là không thể đo đếm bằng tiền mua bán cổ vật, nếu người quản lý, địa phương làm tốt hơn chức trách của mình, ngăn chặn việc đào phá di tích thì hiện tượng này sẽ được hạn chế. 

* Khảo cổ học cộng đồng không phải là câu chuyện quá mới với thế giới, bằng nhiều cách như truyền hình, các chương trình hấp dẫn ở bảo tàng, đưa người dân thật sự tham gia quá trình khai quật và thông tin nhiều về các dự án khảo cổ cho họ. Ở Việt Nam, câu chuyện này đang đến đâu, thưa chị?

- Về mặt khái niệm thì “khảo cổ học cộng đồng” quả thật mới xuất hiện ở Việt Nam, nhưng trên thực tế thì đã có tuy mức độ còn hạn chế và chưa có hệ thống: đó là việc người dân địa phương tham gia các cuộc khai quật khảo cổ. 

Một nguyên tắc của khảo cổ học là luôn tuyên truyền, giới thiệu với người dân địa phương giá trị, ý nghĩa các di tích khảo cổ mà họ tham gia khai quật. Người dân được thêm nhiều hiểu biết, nhiều người trong số họ thường xuyên giữ mối liên hệ với nhà khảo cổ, thông báo về những phát hiện của họ hay về tình hình di tích, di vật ở địa phương. Trong báo cáo khai quật, những người làm khảo cổ luôn nhắc tới vai trò của người dân. Đó là biểu hiện của khảo cổ học cộng đồng. 

Tuy nhiên, việc chủ động điều tra, nghiên cứu, khai quật phải thuộc về các nhà chuyên môn. Nếu di tích cần được bảo tồn thì các nhà chuyên môn thực hiện theo những phương pháp khoa học, nhưng nếu không có người dân tham gia - như một chủ thể quan trọng - vào việc bảo vệ di tích thì không di tích nào có thể tồn tại được. 

Đối với các phát hiện khảo cổ thì xã hội thường quan tâm vào thông tin khoa học mới, vì vậy vai trò thầm lặng của nhân dân và đôi khi của cả các nhà khảo cổ ít được mọi người biết đến. 

* Người ta đang nói nhiều đến sự mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển đô thị, theo chị thì phải tháo gỡ điều này ra sao?

- Đó là mâu thuẫn luôn có trong quá trình phát triển ở nhiều nơi trên thế giới, nhất là những nước đang phát triển. TP.HCM cũng vậy. Nhu cầu cải thiện cuộc sống, xây dựng một đô thị hiện đại là cấp thiết, nhưng làm thế nào để vừa có một thành phố hiện đại vừa giữ gìn được bản sắc riêng cần có một lộ trình rõ ràng. 

Trong đó, quy hoạch đô thị không chỉ là mở rộng diện tích, xây dựng công trình mới, cải tạo công trình cũ mà còn phải là bảo tồn di sản văn hóa đồng thời, thậm chí là trước khi tiến hành các công trình mới. Mối quan hệ và sự hợp tác chặt chẽ giữa các ngành quy hoạch kiến trúc đô thị, xây dựng và bảo tồn di sản văn hóa, việc thực thi và tuân thủ Luật di sản văn hóa của xã hội là những điều kiện tiên quyết để có thể bảo tồn trong phát triển.

Người ở phố kêu không còn hồn phố, người ở quê nói rằng đã mất hồn quê. Có phải chúng ta đang thật sự mất mát những hồn vía vốn làm nên những nét riêng của cuộc sống mỗi vùng miền hay không?

- Hồn quê hay hồn phố là cả cảnh quan và con người ở đó. Cái “hồn” làng quê hay đô thị sẽ không còn nếu cái “xác” là di sản văn hóa, lịch sử không được giữ gìn. Cuộc sống thay đổi quá nhanh chóng và phức tạp cũng làm con người thay đổi suy nghĩ, nhận thức, lối sống... những yếu tố văn hóa tinh thần dường như không còn chỗ bám rễ, con người không giữ được bản chất và truyền thống của mình cũng góp phần đánh mất cái “hồn” của mỗi vùng miền.

* Cảm ơn chị vì cuộc trò chuyện.