NAFTA mới: Liệu có sòng phẳng hơn

Ba nước Bắc Mỹ cuối cùng đã đạt được một thỏa thuận thương mại mới. Ảnh: cigionline.org

Canada chấp nhận mở cửa thị trường bơ sữa xưa nay được bảo hộ để giữ được hệ thống giải quyết tranh chấp then chốt và được miễn thuế quan mà Mỹ dọa sẽ đánh vào xe hơi.

Tổng thống Mỹ Donald Trump chấp nhận thỏa thuận này tối chủ nhật 30-9. Ở Canada, Thủ tướng Justin Trudeau triệu tập một cuộc họp nội các đặc biệt tại văn phòng của ông ở thủ đô Ottawa lúc 10h tối 30-9 để chấp nhận thỏa thuận. Ildefonso Guajardo, bộ trưởng kinh tế Mexico, đệ trình hiệp định sơ bộ này trước Thượng viện Mexico lúc gần nửa đêm.

NAFTA sẽ được đặt tên mới là Hiệp định Mỹ - Mexico - Canada (United States - Mexico - Canada Agreement, gọi tắt là USMCA). Tổng thống Trump trước đây từng nói ông muốn bỏ cái tên NAFTA vì có nhiều hàm ý xấu.

Canada giữ được điều khoản giải quyết tranh chấp chương 19, thỏa mãn quan điểm từ lâu của Thủ tướng Trudeau về “lằn ranh đỏ” trong đàm phán. Thỏa thuận này cũng sẽ giữ các biện pháp bảo vệ cho các ngành văn hóa của Canada.

Về phần mình, Tổng thống Trump giành được quyền cho nông dân Mỹ xuất khẩu thêm nhiều sản phẩm vào thị trường Canada vốn được bảo hộ chặt chẽ bằng hệ thống quản lý nguồn cung trong ngành bơ sữa; đây là rào cản thương mại bị ông Trump đả kích nhiều nhất trong một năm rưỡi qua.

Việc nhượng bộ một thị phần lớn cho Mỹ chắc chắn sẽ làm mất lòng ngành bơ sữa, vốn có ảnh hưởng chính trị lớn, nhất là ở Quebec. Canada cũng đã không đạt được thỏa thuận để Mỹ bãi bỏ thuế quan đánh vào thép và nhôm, bị Tổng thống Trump áp từ hồi tháng 6.

Hiệp định mới được chốt ngay trước khi diễn ra bầu cử tỉnh bang ở Quebec vào ngày 1-10. Khó nói được là kết quả bầu cử có bị ảnh hưởng bởi tin hiệp định mới hay không, nhưng Đảng Liên minh tương lai Quebec (CAQ), một đảng cánh hữu, đã giành chính quyền đa số, phế truất Đảng Tự do (tỉnh bang) vốn đã cầm quyền 15 năm qua. Đây là điều đáng lo cho Thủ tướng Trudeau và Đảng Tự do (liên bang) trong cuộc bầu cử liên bang vào năm 2019.

Từ khi tranh cử cho tới lúc cầm quyền, Tổng thống Trump luôn đả phá các hiệp định đa phương (điển hình là rút khỏi TPP ngay khi mới nhậm chức) và chỉ thích đàm phán tay đôi với từng nước. Có vẻ chiến thuật song phương đã phát huy tác dụng lần này. Sau vài vòng đàm phán ba bên, Mỹ tách riêng đàm phán và đạt thỏa thuận với Mexico rồi gây sức ép với Canada.

USMCA có gì mới?

Các cuộc tái đàm phán NAFTA diễn ra trong bối cảnh căng thẳng do Mỹ đe dọa đánh thuế nhập khẩu xe. Canada dường như đã tránh được đòn búa tạ mà ông Trump ưa thích: dọa đánh thuế 20-25% với xe và phụ tùng nhập khẩu vào Mỹ.

Thỏa thuận đạt được hôm 30-9 bảo đảm cho Canada và Mexico sẽ không bị đánh thuế nhập khẩu xe vào Mỹ, trừ phi xuất khẩu hơn 2,6 triệu chiếc/năm. Con số này là đủ an toàn - tương đương 140% mức xuất khẩu hiện nay và còn lớn hơn sản lượng ở Mỹ - ít ra là trong vài năm nữa. Canada xuất khẩu xe và phụ tùng với giá trị tổng cộng 71 tỉ USD sang Mỹ năm ngoái, theo số liệu của đại diện thương mại Mỹ.

Trong khi đó, việc Canada không mở cửa thị trường bơ sữa đã khiến ông Trump bực mình ngay cả trước khi các cuộc tái đàm phán bắt đầu, vì Mỹ từ lâu đã đau đầu với tình trạng dư thừa sản lượng các sản phẩm sữa. Hiệp định mới giải tỏa vấn đề khúc mắc lâu nay, giúp Mỹ mở toang cánh cửa vào thị trường bơ sữa được bảo hộ của Canada.

Canada sẽ xóa bỏ hệ thống định giá sữa Loại 7 của họ và các biện pháp mới cũng sẽ ngăn cản không cho hệ thống của Canada lan ra khỏi biên giới nước này. Trong khi các nhượng bộ về mở cửa thị trường chắc chắn sẽ tăng lượng sản phẩm bơ sữa nước ngoài, ngành bơ sữa Canada cho rằng việc xóa bỏ Loại 7 có thể là mối nguy trầm trọng và tốn kém hơn cho tính bền vững dài hạn của ngành.

Tuy các nhượng bộ của Canada về bơ sữa thu hút phần lớn sự chú ý, thực ra cả năm ngành nông nghiệp được quản lý nguồn cung đều bị ảnh hưởng trong hiệp định USMCA.

Nhượng bộ thị phần ngành thịt gà có thể cao hơn gấp đôi so với mức Mỹ thương lượng được trong TPP. Dù một số sản phẩm mới của Mỹ có thể mất 4-6 năm để thâm nhập thị trường, các sản phẩm trứng có thể vào Canada ngay từ năm đầu, khiến tác động ngắn hạn lớn gấp ba lần so với nhượng bộ của Canada với Mỹ trong khuôn khổ TPP.

Giải quyết tranh chấp

NAFTA có ba hệ thống giải quyết tranh chấp. Hiệp định mới sẽ giữ gần như nguyên vẹn hai hệ thống trong đó nhưng đổi tên.

Mỹ bỏ yêu sách quan trọng đòi xóa bỏ chương 20, hệ thống giải quyết tranh chấp giữa nhà nước với nhà nước. Chương này sẽ giữ nguyên như hiện nay. Hệ thống này bị nhiều giới chỉ trích, nhất là nghiệp đoàn lao động, vì các ủy ban phân xử thường bị cản trở và các tranh chấp kéo dài nhiều năm.

Cơ chế giải quyết tranh chấp thuộc chương 19 trong NAFTA cũ - phân xử các trường hợp thuế chống phá giá và thuế đối kháng giữa hai quốc gia - không thay đổi. Chương 19 là phần trong NAFTA cũ cho phép các công ty yêu cầu phân xử trọng tài nếu họ cảm thấy sản phẩm của mình đã bị đánh thuế chống phá giá hoặc thuế đối kháng một cách không công bằng. Chính Đại diện thương mại Mỹ Robert Lighthizer rất ghét cơ chế này.

Tuy nhiên, chương 11, hệ thống giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư và nhà nước, sẽ được xóa bỏ dần giữa Mỹ và Canada. Trước đây, điều khoản này cho phép các công ty kiện các chính phủ tại các tòa phân xử đặc biệt vì can thiệp vào việc kinh doanh của họ.

Tuy nhiên chương này vẫn còn áp dụng cho một số ngành then chốt như dầu khí, cơ sở hạ tầng và viễn thông giữa Mỹ và Mexico.

Canada không nao núng trong yêu sách về chương 19 vì Thủ tướng Trudeau nói chính vì ông Trump “không luôn chấp hành luật lệ”. Rốt cuộc, Canada thắng. “Lằn ranh đỏ” cụ thể này của Canada có lịch sử lâu đời trong ngành xuất khẩu gỗ mềm.

Đầu thập niên 2000, các hãng xuất khẩu gỗ mềm kiện ra một ủy ban NAFTA và thắng kiện. Tuy nhiên, Mỹ không muốn chấp hành phán quyết đó và Canada đành phải thương lượng một cách dàn xếp mà rốt cuộc không thỏa mãn hoàn toàn với ngành xuất khẩu gỗ của họ.

Khi thỏa thuận dàn xếp giải quyết hết hạn, ngành gỗ Mỹ đòi có một cuộc điều tra khác, và Bộ Thương mại Mỹ đánh thêm các loại thuế khác, lại khơi mào tranh chấp. Lo ngại chuyện này có thể tái diễn, ông Trudeau đã nhất quyết đòi phải có chương này trong hiệp định mới.

Mỹ còn đòi đưa vào một điều khoản hoàng hôn để chấm dứt NAFTA sau năm năm, trừ phi các nước đồng ý kéo dài hiệp định. Hiếm có ý tưởng nào khiến Canada và Mexico phật ý hơn thế. Rốt cuộc, ba nước đồng ý thời hạn 16 năm cho hiệp định, với một đợt đánh giá lại để xác định và khắc phục các vấn đề và có cơ hội kéo dài hiệp định sau sáu năm.

Hồi tháng 8, ông Lighthizer nói rằng cơ chế đánh giá lại là nhằm giải quyết các vấn đề và tránh để chúng trở nên trầm trọng, chứ không phải để chấm dứt hiệp định.

Văn phòng Đại diện Thương mại Mỹ nói hiệp định sẽ có những biện pháp bảo vệ mới cho tài sản trí tuệ của Mỹ, điều mà lâu nay Mỹ đòi hỏi. Ví dụ, tác quyền sẽ kéo dài 70 năm sau khi tác giả chết. Canada cũng đồng ý tăng thời gian bảo hộ cho các bằng sáng chế dược phẩm lên 10 năm; đây là một thắng lợi quan trọng cho Mỹ trong một lĩnh vực mà Mỹ thúc ép Canada từ lâu.

Lâu nay Canada không chịu tăng thời gian bảo hộ cho dược phẩm để giữ giá thuốc ở mức thấp và trợ giúp ngành dược phẩm không thương hiệu (generic) của họ. Giới chỉ trích cho rằng điều khoản dược phẩm này sẽ tăng chi phí y tế do trì hoãn việc gia nhập thị trường của các loại thuốc generic rẻ hơn các loại thuốc có thương hiệu.

Trong hiệp định mới, các miễn trừ văn hóa sẽ giữ nguyên như phiên bản NAFTA gốc. Theo quan điểm của Thủ tướng Trudeau, phần này là yêu sách phải có của Canada, vì nếu không thì các công ty Mỹ có thể mua những tờ báo hay đài truyền hình Canada. Các tổ chức đại diện cho giới nghệ sĩ Canada và những người khác kiếm sống bằng nghề sáng tác và sản xuất nội dung ở Canada hoan hô các biện pháp bảo hộ này, nhất là ở Quebec, nơi việc sản xuất chương trình văn hóa Pháp ngữ được xem là trụ cột để bảo vệ bản sắc đặc thù của tỉnh bang này ở Bắc Mỹ.■